Microsoft Word Hikmet 15. doc

6   Щикмят 
 
 
3.
 
İstismarçıların yerli əlaltıları, müstəbid və qərb meylli hakimlərlə, eləcə 
d
ə saray alimlərinə qarşı mübarizə. 
4.
 
İslam ölkələrinin birliyi və həmrəyliyi. 
Yuxarıda sadaladı
ğımız prinsiplər Seyidin islahatçı hərəkatının  ən 
mühüm 
şərtləridir və  İslam ümmətinin mənliyinin geri qaytarılması və istis-
marçıların  h
ərtərəfli mədəni hücumu ilə mübarizə aparmaq üçün təklif olunub. 
Bu prinsipl
ər Seyiddən sonra digər islahatçılar tərəfindən davam etdirilmişdir. 
Burada bütün prinsipl
əri hərtərəfli və  dəqiq araşdırmaq mümkün deyil. 
Buna gör
ə  də, Seyidin geniş  fəaliyyətinin  əsas yönlərini verməklə  tədqiqat-
çıların onu geni
ş izah və şərh edəcəyinə ümid bəsləyirik.  
 
Əsl İslama qayıdış 
Bütün 
İslam islahatçıları İslam ümmətinin nicat yolunu fərqli formalarda 
v
ə müxtəlif yollar seçməklə ilk İslama qayıtmaqda görürlər. Bunun üçün İslamı 
tanıma
ğı və tanıtmağı, eləcə də onu batil şeylərdən və bidətlərdən təmizləməyi 
vacib bilirl
ər.  
Əsl İslama qayıdış tezisində iki əsas və təzadlı metod mövcuddur. Bəzi 
tezisl
ərin bir-birinə oxşarlığı bir sıra daxili və xarici alimləri çaşdırmışdır. Bu 
iki metod a
şağıdakılardan ibarətdir:  
A: 
İslama qayıdış, ictihad olmadan. 
Bu fikir 
İslamın ilk illərində mövcud olub bütün qurumların və zahiri 
şeylərin icrasını vacib hesab edir və dini məsələlərdə  hər növ ictihadı rədd 
etm
əklə bidət sayır. Həmin fikir İslamın ilk illərində mövcud olmayan hər növ 
elmi 
şəriətə zidd hesab edir və buna əsasən fəlsəfə və kəlam dini viran qoyub, 
filosoflar v
ə kəlamçılar isə dindən xaricdir.  
Dind
ə olan hər şeyin gözübağlı qəbulunu təkid edir, həmişə ağıl və bəşəri 
nailiyy
ətlərlə düşmənçilikdədir. Əhli-sünnə cəmiyyətlərində əşəri təfəkkürünün 
ardıcılları, 
şiələrdə isə əxbarilər buna misaldır. 
B: 
İslama qayıdış, ictihadla birgə. 
Bu fikird
ə bir tərəfdən hökmlərin ilk mənbələrdən alınması zəruri sayılır, 
dig
ər tərəfdən isə zamanın və dövrün problemlərinə  və ehtiyaclarına ağıl və 
ictihadla cavab verilir. 
H
əmin fikir Quran və sünnəni dinin əsas sənədi hesab edir və dinin dərk 
edilm
əsi və  bəzi məsələlərin həll edilməsi üçün ağıldan yardım alır. Burada 
İslamın əsas prinsipləri ilə təzadda olmadığı təqdirdə yeni elmi fenomenlərdən 
v
ə bəşər sivilizasiyasının nailiyyətlərindən istifadəyə icazə verilir. 
Buna gör
ə  də, hər iki fikir ümumi tezisdə müştərək olduğu halda bir-
birind
ən çox uzaqdır. Aydındır ki, hər iki qrup tərəfindən irəli sürülən xürafat və 
bid
ətlərlə mübarizə fərqlidir. Ola bilər ki, hər hansı bir fenomen birinci baxışda 

---

Щикмят
 
 7 
 
 
bid
ət və dini dəyərə zidd hesab olunsun, lakin ikinci tərəf nəinki bidət saymasın, 
b
əlkə də onu öyrənməyi vacib əməllərdən hesab etsin. Misal üçün, birinci qrup 
yeni elmi fenomenl
ərdən istifadəni qətiyyətlə rədd edir. 
Seyid Camal
əddin son yüzillikdə ilk dəfə olaraq İslama qayıdışı ikinci 
baxı
şla təqdim etdi. O, bu tezisin həyata keçirilməsi üçün birinci mərhələdə 
z
əmin hazırlamağa başladı və öz dövrünün müsəlmanlarını İslamın ilk illərində 
ya
şayan müsəlmanlarla müqayisə edərək sübüt etdi ki, müsəlmanlar bir neçə 
amil
ə görə böyük uğursuzluğa düçar olublar. O yazır:  
"
İlk müsəlmanlar sayları az olduğu halda İslamın həyatverici təlimlərinə 
əməl etməklə bir əsr müddətində Alp dağlarından Çin səddinə qədər irəlilədilər. 
Onlar 
İran şahlarını və Rum qeysərlərini zillətə düçar etdilər və özlərinin pak 
əxlaqları ilə az bir müddətdə yüz milyon qeyri-müsəlmanı İslama gətirdilər".  
Seyid Camal
əddin müsəlmanların böyük elm və  mədəniyyət mövqe-
yind
ən və ali hədəflərindən nə üçün geriləməsi barəsində yazır: 
"Müs
əlmanlar  İslamın ilk illərində hökmləri dəqiq, prinsipləri güclü, 
qaydaları möhk
əm, əmrləri fərdi və ictimai həyatın bütün sirlərinə şamil edilən 
əsl  İslama etiqad bəslədikləri üçün bir-biri ilə  həmrəy idilər və  İslam 
m
əmləkətləri, müsəlmanlar qüdrətli və əzəmətli bir yolda addımlayırdılar. Lakin 
İslam ümmətinin  əsas sütununda boşluqların yaranması və özünün uca 
m
əqamından süqut etməsi həmin möhkəm prinsiplərin tərk edilməsi və  
qaydaların pozulması n
əticəsində baş vermişdir ki, həmin prinsiplərin kənara 
qoyulması il
ə bidətlər yaranmışdır. Doğrudur,  əvvəlcə  həmin bidətlər nəzərə 
çarpmırdı, lakin zaman keçdikc
ə  İslamın  əsas prinsiplərinin yerini tutmağa 
ba
şladı və onlar dinin göstərdiyi düz yoldan sapındılar. Bunun nəticəsində dinin 
g
əlişinin məqsədi və  səadətin təmin edilməsi üçün dində olan ilahi hikmət 
k
ənara qoyuldu və  İslamın yalnız adı qaldı. Bu bidətlər ümmətlə  həqiqət 
arasında mane
ə və divar oldu. O həqiqət ki, səsini bəzi İslam məntəqələrindən 
e
şidirik". 
Seyid 
əsl İslamdan uzaqlaşmağın başlanğıc nöqtəsini və əsas mərhələsini 
hicri-q
əməri tarixinin 4-cü əsri hesab edir. Bu dövrdə müxtəlif məfkurəvi, dini-
siyasi, düny
əvi və maddi məktəblər İslamla mübarizə etmək və özlərinin fəsadlı 
dü
şüncələrini yaymaq üçün var gücləri ilə  fəaliyyətə başladılar və müsəlman-
ların 
əqidələrinin süstləşməsinə çalışdılar.  
Bu metodla, insanları 
İslamdan ayırdılar, onların yolunun üstündə maneə 
olan din aliml
ərini aradan götürdülər və minlərlə din aliminin, sadiq dindarların 
v
ə  Məhəmməd ümmətinin hakimlərinin qanını axıtdılar, özlərinin fəsad dolu 
t
əlimlərini yaymaq üçün zəmin hazırladılar.  
Bütün s
əadətlərin əsası olan Allaha etiqadı ağıllardan aldılar, Məhəmməd 
ümm
ətinin  əxlaqını fəsada düçar etdilər. Bu şərafətli ümmətin  əqidə sütun-

---