Microsoft Word Hikmet 15. doc

Щикмят
 
 3 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  M
əhəmmədbaqir Bəhrami 
  
İİ
R-nin Az
ərbaycan Respublikasındakı səfiri
 
 
 
 
SEY
İD CAMALƏDDİN ƏSƏDABADİ 
H
ƏRƏKATININ TƏFƏKKÜR VƏ 
PR
İNSİPLƏRİ 
(birinci hiss
ə) 
 
Hicri-q
əməri tarixi  13 əsrin ikinci yarısında Qərb istismarının İslam dün-
yasına qar
şı geniş  və  hərtərəfli hücumu başladı. Bu hücum İslam dünyası 
siyas
ətçilərinin, ziyalılarının, alimlərinin və mütəfəkkirlərinin müxtəlif reaksi-
yasına s
əbəb oldu. Bəziləri Qərb mədəniyyəti və sivilizasiyasını qəbul etdilər və 
ona maraq göst
ərdilər, digərləri isə onu mütləq şəkildə inkar və boykot etdilər. 
Birinci qrup, t
ərəqqi və inkişafı Qərbə qeyd-şərtsiz bağlılıqda görürdülər. 
Hindistanda Seyid 
Əhmədxan,  İranda Məlikxan bu fikri təbliğ edir və  həya-
sızcasına "sor
ğu-sualsız İngiltərəyə itaət etmək" və "İran mədəniyyətinin iştirakı 
olmadan Q
ərb mədəniyyətini əxz etmək" barədə danışırdılar. 
İkinci qrup, Qərb elmindən və texnologiyasından üz çevirir, onu İslama 
zidd hesab edirdil
ər. Onlar mövcud milli və İslami mədəniyyəti yaxşı, faydalı 
v
ə kafi hesab edir və qətiyyətlə müdafiə edirdilər. Bu arada, üçüncü bir cərəyan 
da var idi ki, Q
ərb mədəniyyətinə düşünülmüş və ölçülmüş şəkildə yanaşırdılar. 
N
ə qeyd-şərtsiz təslim olmağı rəva bilir, nə də mütləq inkar və boykotu nicat və 
s
əadət yolu hesab edirdilər. 
Onların 
əqidəsinə görə Qərb iki sifətə malikdir: elmi və mütəxəssis sifət, 
istismarçı v
ə imperialist sifət. Bu cərəyan özünün milli və dini mənliyini 
qoruyub saxlamaqla Q
ərb elmindən və texnologiyasından istifadə etməyi lazım 

---

4   Щикмят 
 
 
bilirdi. Eyni zamanda, m
əfkurəvi siyasi tərəfdən qərblilərin dəyərlərini, siyasi 
v
ə ictimai əqidələrini tənqid və inkar edir, İslam ümmətini Qərb istismarına və 
qar
ətinə qarşı hərtərəfli mübarizəyə  səsləyirdi. Bu cərəyan məqsədə çatmaq 
üçün dini t
əfəkkürün oyanışına və həqiqi İslama qayıdışa təkid edirdi.  
T
əcrübə göstərdi ki, birinci və ikinci qrup öz düşüncələrində ifrat və 
t
əfritə vardılar və müxtəlif sahələrdə müsəlmanların problemlərini həll etmək 
iqtidarında olmadılar. Lakin üçüncü c
ərəyanın nümayəndələri öz təfəkkür 
dol
ğunluğu və çevikliyi sayəsində müsəlman xalqların ictimai həyatında gedən 
son prosesl
ərdə mühüm rol oynaya bildilər.  
Bu c
ərəyanı tanıtmaq üçün "dini təfəkkürün oyanışı", "İslami islahat-
çılıq", "
İslama qayıdış", "Qurana qayıdış", "dini həyatın yenilənməsi", "oyanış 
h
ərəkatı", "İslami renosans", "İslami protestatizm", "özünə qayıdış" və sair kimi 
termin v
ə sözlər işlənmişdir. Fikrimizcə,  ən yaxşı və münasib termin "İslami 
islahatçılıq" v
ə "dini təfəkkürün oyanışı" istilahıdır. 
Burada islahatçılıq dedikd
ə, onun sosioloji mənası, yəni inqilab 
müqabilind
ə olan reforma deyil, Quranda işlənən mənası, yəni sahmana salmaq 
n
əzərdə tutulur. Bunun müqabilində isə "ifsad", yəni nizam-intizamsızlıq sözü 
g
əlir. "İslah" və "ifsad" bütün mədəni, siyasi və iqtisadi işlərə şamil edilir. 
Bilik v
ə  tədqiqat sahibləri son əsrdə Seyid Camaləddin  Əsədabadini bu 
c
ərəyanın banisi hesab edirlər. 
S
əlislik, şücaət, təvazökarlıq, Allaha və hədəfə iman, mübarizəyə inam, 
bu yolda möhk
əmlik, cazibəli, güclü arqument qabiliyyəti,  İslamın və  İslam 
dü
şmənlərinin dərindən tanıması, İslam və müsəlmanların taleyinə  məsuliyyət 
hissi bu böyük insanın 
əsas xüsusiyyətlərindəndir. Seyid Camaləddinin həyatı 
v
ə hədəfləri barəsində indiyə qədər müxtəlif dillərdə çoxlu kitablar, məqalələr, 
t
ədqiqatlar və elmi işlər yazılmışdır. Lakin hələ  də onun həqiqi siması tanın-
mamı
ş və tanıdılmamışdır. Tarix boyu anti-istismarçı şəxsiyyətlər və cərəyanlar 
t
əcavüzkarların və saray tarixçilərinin hiylələrindən və saxtakarlıqlarından 
amanda qala bilm
əmişlər. Hərəkat daha möhkəm, əzəmətli və qətiyyətli olduqca 
dü
şmən təhrif və böhtandan yapışaraq daha güclü və dolaşıq əməl etmişdir. Son 
yüzilliyin mübariz
ələr tarixi bu fikrə və Seyid Camaləddinin islahatçı hərəkatına 
ən yaxşı şahiddir. 
Burada m
ənbələrə  əsasən Seyid Camaləddinin həqiqi simasını göstər-
m
əyə onun islahatçı hərəkatının  ən mühüm prinsiplərini təsvir etməyə 
çalı
şacağıq. 
Kabild
ə  İstambullu, Qahirədə  Kənri, Avropada Əfqanlı, Heydərabadda 
Misirli hesab edil
ən və  İran qəzetlərinin  İranlı və  Həmədan Seyidi adlandır-
dıqları Seyid Camal
əddin İslam dünyasına geniş üfüqdən baxırdı. Onun nəzə-
rinc
ə, millətindən asılı olmayaraq bütün müsəlman cəmiyyətlər öz dövrlərinin 

---

Щикмят
 
 5 
 
 
xo
şagəlməz vəziyyətini dəyişdirmək üçün müştərək  şəkildə çalışmalıdırlar. 
Seyid Camal 
İslam aləminin islahatçısı idi. Bu səbəbdən də hamı – hindli, 
əfqanlı, türk, tatar, ərəb, iranlı və s. onun vücudunun nurundan bəhrələnirdilər. 
Seyid çoxlu s
əfərlərdən və  İslam cəmiyyətlərinin ictimai, siyasi ... 
v
əziyyətləri haqqında tədqiqat aparandan sonra belə nəticəyə gəldi ki: 
"Müs
əlmanlar yadellilər tərəfindən istismar olunurlar və onların hər şeyi 
qar
ət olunub. Yadellilər  əksər müsəlman ölkələrinə hakimdirlər. Torpaqlarını 
parça-parça edib öz aralarında bölü
şdürür və onların istək və tələblərinə məhəl 
qoymurlar. Müs
əlmanlar elə xar və  zəlil olublar ki, bu ümmətin qalan 
pad
şahları və əmirləri sabahlarını müsibətlə açır və öz günlərini əzab-əziyyətlə 
gec
əyə çatdırırlar. Yadellilərin qorxusu onların vücudunu sarsıtmış və məyusluq 
ruhlarına hakim k
əsilmişdir..." 
Seyid çıxı
şlarında və yazılarında müsəlmanların geriləməsini qeyd edir 
v
ə onun kökünü göstərirdi. Həqiqətdə o, dərdləri göstərir müsəlmanları, xüsu-
sil
ə İslam alimlərini və mütəfəkkirlərini çarə tapmaq üçün qiyama və bir iş gör-
m
əyə səsləyirdi. Seyidin dəfələrlə haqqında danışdığı dərdlər aşağıdakılardır: 
1.
 
Müs
əlmanların əsl İslamdan uzaqlaşması, onların düşüncələrinə xurafat 
əqidələrinin nüfuzu və yayılması.  
2.
 
 Yadellil
ərin, xüsusilə  İngiltərənin müsəlman ölkələrinə nüfuzu və 
onları istismar etm
əsi. 
3.
 
İslam ölkələrində müstəbid rəhbərlərin zülmü. 
4.
 
İslam cəmiyyətlərinin bəşərin elm və sivilizasiya karvanından geri 
qalması. 
5.
 
T
əfriqə və ayrılıq, nəticədə bir-birini tanımamaq. 
6.
 
Müs
əlmanların mədəni mənliyini məhv etmək üçün Qərbin geniş 
m
ədəni hücumu. 
 
Seyid bu d
ərdləri və müsəlmanlara hakim olan həmin acınacaqlı vəziyyəti 
müalic
ə etmək üçün bütün mümkün vasitələrdən, səfər,  şərq və  qərb 
şəxsiyyətləri ilə  təmasda olmaq, çıxışlar, kitab və jurnal nəşri, partiya və 
c
əmiyyətlərin təşkili, şagirdlər yetişdirilməsi və s... istifadə etdi və hətta buna 
xatir evl
ənməkdən belə vaz keçdi. 
Seyid bu d
ərdləri müalicə etmək üçün bir neçə prinsipə söykənməyi təkid 
edirdi ki, onların 
ən mühümlərinə işarə edirik: 
1.
 
Əsl İslama qayıdış. 
2.
 
Q
ərb istismarçıları ilə, xüsusilə İngiltərə ilə mübarizə etmək və müsəl-
manların diqq
ətini əsas düşmənin məhz istismar olduğu həqiqətinə cəlb 
etm
ək. 

---