Microsoft Word fiz-9 mv az capa docx

59 
 
– Yarımkeçirici xassəli elementlərin kimyəvi elementlərin dövri sistemində hansı qrupda 
yerləşdiyini ehtimal etmək olar? 
– Yarımkeçiricilərin xüsusi müqavimətinin dəyişmə intervalından onun elektrik keçiriciliyi 
haqqında hansı nəticəyə gəlmək olar? 
Beləliklə, şagirdlərdə tədricən tədqiqat sualı formalaşır: 
Tədqiqat sualı: 
“Yarımkeçiricilərin elektrik keçiriciliyi digər maddələrin elektrik ke-
çiriciliyindən nə ilə fərqlənir?” 
Şagirdlər qruplaşdırılır və onlar dərsliyin B blokunda verilən “Yarımkeçirici maddələrə 
aid edilə bilən kimyəvi elementlərin təyini” araşdırmasını icra edirlər.  Bu zaman onlar həm 
maraqoyatma mərhələsində, həm də kimya fənnindən qazandıqları biliklərə istinad edərək 
hansı kimyəvi elementlərin yarımkeçirici maddələrə aid oluna bildiyini, bu kimyəvi 
elementlərin xassələrinin hansı kimyəvi rabitə  əsasında formalaşdığını müəyyən etməyə 
çalışırlar. Nəticənin müzakirəsi dərslikdə verilən suallar əsasında aparıla bilər. 
Lakin bu mərhələni yarımkeçiricilərin xarakterik xüsusiyyətini daha qabarıq  əks etdirən 
eksperimental araşdırma ilə də aparmaq olar. 
Tövsiyə. Lövhədə  cərəyan mənbəyi, termorezistor, qalvanometr və açardan ibarət ardıcıl 
dövrənin sxemi çəkilir (şəkil 1). Sonra isə bu sxemə əsasən elektrik dövrəsi qurulur (şəkil 2).  
 
Əvvəlcə “Yarımkeçirici cihazlar” dəstindən götürülən yarımkeçirici termorezistor dövrəyə 
birləşdirilir və açar qapanır. Şagirdlər dövrədən çox cüzi cərəyan keçdiyini müşahidə edirlər. 
Sonra yarımkeçirici cihaz əlimizlə qızdırılır, şagirdlər görürlər ki, qalvanometrin əqrəbi his-
solunacaq dərəcədə meyil etdi. Yarımkeçirici spirt lampasının alovunda qızdırıldıqda isə 
qalvanometrin əqrəbi, demək olar, bütün şkala boyu nca meyil edir – dövrədən şiddətli cərəyan 
keçir. Əgər yarımkeçirici termorezistor soyuducudan götürülən soyuq su ilə soyudularsa, qal-
vanometrin əqrəbi sıfıra qədər geri qayıdacaq – dövrədən elektrik cərəyanı keçməyəcək. 
Nəticənin müzakirəsi keçirilir: 
– Yarımkeçirici qurğunun hətta otaq temperaturunda elektrik cərəyanını keçirmədiyindən 
hansı nəticəyə gəlmək olar? 
– Yarımkeçirici qurğunun xüsusi müqaviməti temperaturun artması və azalmasını uyğun 
olaraq necə dəyişdi? 
–  Bu araşdırmadan yarımkeçiricilərin xassəsi haqqında hansı mühüm nəticə  çıxarmaq 
olar? 
Sonrakı  mərhələdə  şagirdlər dərslikdə verilən (C bloku) nəzəri materialı öyrənirlər. 
Burada “Ziqzaq” metodunu tətbiq etmək  əlverişlidir. Metodun özəlliyi bəllidir: qrup 
iştirakçıları  həm müəllim, həm də  şagird rolunda çıxış edərək dərs materialını müstəqil 
şəkildə öyrənirlər. Müəllim 1, 2, 3, 4, 5 rəqəmlər üsulu ilə sinfi 5 qrupa ayırır (qrupların sayı 
sinif şagirdlərinin sayından asılı olaraq dəyişə bilər) – hər 1, 2, 3, 4, 5 rəqəmi düşənlər qrup 
halında ayrıca masa ətrafında oturdulur. Bu qruplar “doğma” qruplar adlanır. Sonra bu 
qrupların 1 rəqəmli üzvləri bir masaya, 2-lər digər, eləcə də 3-lər, 4-lər və 5-lər isə başqa-
başqa masalarda otururlar.  
Şəkil 2 
Şəkil 1

---

60 
 
Beləliklə, 1-lərdən, 2-lərdən və s.-dən ibarət yeni qruplar yaranır. Həmin qruplar “ekspert” 
qrupları adlanır (şəkil 3). Müəllim  əvvəlcədən planlaşdırdığı, hazırladığı  və beş hissəyə 
böldüyü dərs materialını ekspert qruplarına paylayır, məsələn, belə:  
1-lər olan ekspert qrupuna – Yarımkeçiricilərin daxili quruluşunun metal və dielektrik-
lərdən başlıca fərqi...... 
2-lər olan ekspert qrupuna –Yarımkeçiricilərdə xassənin formalaşmasında kovalent 
rabitənin rolu..... 
3-lər olan ekspert qrupuna –Yarımkeçiricilərdə  məxsusi keçiricilik: elektron və ya n-tip 
keçiricilik....  
4-lər olan ekspert qrupuna –Yarımkeçiricilərdə  məxsusi keçiricilik: deşik və ya p-tip 
keçiricilik.... 
5-lər olan ekspert qrupuna –Yarımkeçiricilər xarici təsirə  məruz qaldıqda baş verən 
hadisə.... 
Ekspert qruplarındakı  şagirdlər birlikdə materialı oxuyur, müzakirə edir və onu tam 
mənimsəyirlər. Onlara ayrılan vaxt bitdikdən sonra ekspertlər öz doğma qruplarına 
qayıdırlar. Burada ekspertlər öyrəndikləri hissənin məzmununu növbə ilə yoldaşlarına 
danışırlar.  
 
Məsələn,  əvvəlcə 1-lər  yarımkeçiricilərin daxili quruluşunun metal və dielektriklərdən 
başlıca fərqini bir neçə cümlə ilə izah edir, sonra 2-lər yarımkeçiricilərdə xassənin 
formalaşmasında kovalent rabitənin rolunu sxem əsasında izah edir, 3-lər  elektron (n-tip) 
keçiriciliyin mexanizmini izah edir, 4-lər deşik (p-tip) keçiriciliyin mexanizmini izah edir, 5-
lər isə yarımkeçiricilərin xarici təsirlərə necə həssas olduğunu misallarla izah edir. 
Müəllim gah bu, gah da digər qrupa yaxınlaşaraq müzakirələri dinləyir, onları öz qısa 
izahları ilə düzgün səmtə istiqamətləndirir. Müəllim izahda nəzərə almalıdır ki, məktəb 
səviyyəsində yarımkeçiricilərin elektrik keçiriciliyi kristallarda kovalent rabitə modeli 
təsəvvürləri  əsasında izah olunmalıdır. Bu model əsasında aşağıdakı  məsələlər müzakirə 
olunur: 
1. Temperatur mütləq sıfıra yaxınlaşırsa, yarımkeçirici dielektrikə çevrilir – atomlar ara-
sındakı bütün rabitələr mövcuddur, onların dağılması baş vermədiyindən yarımkeçiricinin 
xüsusi müqaviməti yüksəkdir. 
2. Temperatur artdıqca (və ya digər xarici təsirlər nəticəsində) yarımkeçirici kristalda cüt 
elektron rabitələri qırılmağa başlayır, kovalent rabitələrin müəyyən hissəsi dağılır, kristalın 
xüsusi müqaviməti azalır. Belə kristal elektrik sahəsinə  gətirildikdə  sərbəstləşmiş valent 
elektronlar nizamlı hərəkət alaraq elektrik cərəyanı əmələ gətirir. 
Şəkil 3 

---