Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

Azotofiksatsiyalaytugin yagniy molekulalik azotti baylanistiriushi mikroorganizmler. 
Nitrifikatorlar yagniy kislorod tasirinde ammiakti nitratlar darejesine shekem okislendiriushi 
mikroorganizmler. Denitrofikatorlar yagniy nitratlardi molekulalik azotka aylandiriushi 
mikroorganizmler. Eger topirakta kislorod jetispese denitrofikatorlar nitrattagi kislorodti jumsap 
erkin azottin atmosferaga kaytiuin taminlep topirakti azotka jarli etip koyadi. 
Topirakta azotka baylanisli mikroorganizmlerden baskada mikroorganizmler boladi. Olar 
tsellyulozani tarkatadi, kukirt xam fosfor birikpelerin kayta isleydi. Silikat bakteriyalardi topirak 
silikatlarinan kaliydi ajiratadi xam t.b. Bir kansha mikroorganizmler osimlikti vitaminler menen, 
aminokislotalar menen taminlep otiradi. Uliuma aytkanda topiraktagi mikroorganizmlerdin roli 
xar tarepleme ulken esaplanadi. 
Rus ilimpazlari P.A.Kostichev xam V.V. Dokuchaevlar topiraktaniu ilimine tiykar saldi. 
Agroximik K.K.Gedroyts topiraktin ozine siniu kompleksi ilimine tiykar saldi. Topiraktagi zatlar 
xan kiyli usil jardeminde uslanip turiladi: mexanikalik jol menen, fizikalik bir-birine tasir etisiu 
usili menen, ximiyalik xam biologiyalik baylanislar menen uslanip turilatuginin korsetken. Ol 
asirese fiziko-ximiyalik usilga ayriksha axmiyet beredi. Topirak tiykarinan kation almasiniu 
kasiyetine iye boladi. solay etip topiraktin onimdarligina ana parodanin ayriksha ozgesheligine 
(mineral kuramina xam topirak strukturasina) xam organikalik zatlardi minerallastiratugin 
mikroorganizmlerdin iskerligine baylanisli. 
Osimlik sirtki ortaliktin periodlik sistemadagi barlik elementlerdi kabillau ukibina iye boladi. 
Degen menen olardin normal rauajlaniui ushin belgili elementler gana kerek. Olardi baska 
elementler menen almastirip bolmaydi. Bul elementlerge tomendegi 19 element kiredi: uglerod 
S, vodorod N, kislorod O, azot N, fosfor R, kukirt S, kaliy K, kal`tsiy Ca, magniy Mg, temir Fe, 
marganets Mn, mis Cu, tsink Zn, molibden Mo, bor V, xlor Cl, (natriy) Na, (kremniy) Si, 
(kobol`t) Co. Bul korsetilgenlerdin 16 si xakiykat mineral esaplanip, uglerod S, vodorod N xam 
kislorod O lar osimlikke SO
2
, O
2
 xam suu turinde kabillanadi.  Na, Si, xam Co lar skobkaga 
alinip jazilgani, olardin kerekligi barlik osimliklerge birdey ekenligi aniklanbagan. Natriy Na 
soralar tukimlasina kiretugin birkansha osimliklerge asirese sekseuil, selitryanka, buyirgin, 
lablebige t.b. kop kabillanadi. S, N, O, N elementler organogen elementler dep ataladi. Uglerod 
qurg`ak massanin 45% in kuraydi, kislrod-42%, vodorod-6,5%, azot-1,5%  kuraydi. Qurg`ak 
massanin 5% in kul elementleri: P, S, K, Ca, Mg, Fe, Al, Si, Na xam baskalar kuraydi. 
Osimliklerdin mineral sostavin, olardi ortagennen keyingi kulin aniklap aniklaydi. Jokarida 
korsetilgen elementler osimliklerdegi makroelementler esaplanadi.
 
Osimlik tkanlarinda 0,001% xam onnanda az mugdarda bolatugin elementlerge 
mikroelementler dep ataladi. Ol mikroelementlerdin kopshiligi osimliktin tirishiligi ushin 
ayriksha axmiyetke iye. Olardan Mg, Cu, Zn, Co, Mo, B, Cl atap otiuge boladi. Elementlerdin 
osimlik denesinde toplaniui xar kiyli boladi. Ayrim elementler mis Cu, alyuminiy Al, nikel` Ni, 
ftor F xam baskalar. Osimliklerge zaxarli kontsentratsiga jetkenshe toplaniui mumkin. 
Mineral elementlerge japiraklar juda bay boladi. Olardin kul sostavi kurgak massasinin 2-
15% kuraydi. 
 
Osimliklerdin azot penen aziklaniui.
. 
Azot birinshi marte 1772 jili Shotlandiya ilimpazi ximik, botanik xam vrach D.Rezerford 
tarepinen ashildi. Ol dem aliudi xam janiudi kuuatlamaytugin gaz. Sol sebepli ogan azot yagniy 
tirishiliksiz degen at berilgen. Degen menen azot, belok, nukleyn kislotalari xam baskada 
organikalik birikpelerdin kuramina kiredi. 
Azot osimlik ushin juda jetispeytugin element. Ayrim mikroorganizmler atmosferadagi 
erkin azotti ozlestiriu ukibina iye bolsa, osimlikler tek gana mineral azotti ozlastire aladi, al 
xayuanlar bolsa tek organikalik azotti ozlerine kabillay aladi. Xayuanlar ozlerinen artiksha azotti 
mochevina arkali shigarip otirsa, osimlikler ozlerinen xesh kashan azotti shigarmaydi. 
Osimliklerde azot jetispese olardin osiui toktaydi, kaptal shakasinin payda boliui 
astelesedi, tamirlaniu paseyedi. Osimliktin reni sargish-jasil renge enedi. Azottin 
jetispeushiliginen vegetativ period kiskarip, tez miyuelep, onin tez pisiuine alip keledi. 

---

          Biosferada azot aylanisi.Osimlik kabillay alatugin azot formalari
. 
  Azot planetada en kop tarkalgan element esaplanadi. Ol atmosferanin 75,6% in kuraydi. Azottin 
zapasi 4x10
15
 tonnasin kuraydi. 1m
2
 xaua baganasinda 8 tonna azot boladi. Xauadagi bul 
molekulalik azot osimlikler tarepinen ozlestirilmeydi, oni tek gana azot fiksatsiyalaytugin 
mikroorganizmler, osimlikler kabillay alganday xalga keltiredi, 1 gektar kara topirakli maydanda 
ortasha 200 kg nan kem bolmagan osimlik kabillaganday azot boladi, baska topiraklarda mugdari 
3-4 esege kem. Bul azot ammoniy NH
4
+
 xam nitrat NO
3
 ionlari xalinda ushiraydi. NO
3
 (nitrat 
ionlari) xareketshen toprakta kop uslanip turilmay, suu jardeminde topiraktin tomengi kuramina 
shekem jetedi. Nitrattin mugdari topirakta kobeyedi. Usi uakitta nitrifikatsiya bakteriyasinin 
xareketi baslanadi. Topiraktagi nitrat azottin mugdari mikrobiologiyalik protsessine xam jerdi 
shayip suugariuga baylanisli. 
Topiraktagi ammoniy NH
4
+
 kationi onsha xareketshen emes. Ol suu menen onsha kop 
darejede shayilip ketpeydi. 
Osimlik ozinin rauajlaniu dauirinde kop mugdarda azot talap etedi. Misali, 1 gektar jerde 
osken 35 ts/g tukim bergen, 50 ts/g kok massa bergen makke 85 kg ga dakin azotti alip ketedi. 
Topiraktagi azot zapasi xar kiyli jollar menen kaytadan toliktirilip otiriladi. Madeniy eginlerdi 
ekkende mineral toginlerdi kollaniu joli menen tabiyiy jagdayda arnauli mikroorganizmler 
gruppasi jardeminde azot zapasi toliktiriladi. 
Topiraktagi organikalik azottin ammoniy NH
4
+
 aylaniui ammonifikatsiya dep ataladi. Bul 
protsess geterotrof mikroorganizmler jardeminde alip bariladi. 
Organikalik azot topirak →RNH
2
+CO
2
+kosimsha zatlar. 
RNH
2
+H
2
O→NH
3
+ROH 
NH
3
+H
2
O→NH
4
+OH 
Nitrifikatsiya eki baskishli protsess. Ol arnauli eki gruppaga kiriushi mikroorganizmler 
jardeminde alip bariladi. Nitrosomonas bakteriyalar ammiakti azotli kislotaga shekem 
okislendiriledi. 
2NH
3
+3O
2
→2HNO
2
+2H
2
O 
Nitrobacter bakteriyalari azotli kislotani azot kislotasina shekem okislendiredi.  
2HNO
2
+O
2
→2HNO
3
 
Colay etip azot juda ozgermeli element esaplanip ol atmosfera, topirak xam tiri 
organizmler arasinda aylanis jasap juredi. 
Molekulyar azottin kollaniu darejesine alip keliniui.
Tabiyatta azottin osimlik kabillay 
alatugin darejege shekem ozlestiriliui eki jol menen baradi. 1. Ximiyalik 2. Biologiyalik azot 
fiksatsiyalari. Molekulalik azottin ximiyalik baylanisi 500 issilikti katalizatordin katnasinda  35 
membrana potentsial basimda boladi. Ol ammoniy toginlerinin sintezinin tiykari esaplanadi. 
Mineral toginlerdegi azot onimdi jiynagandagi alip ketiletugin mugdarin gana toliktiriu 
imkaniyatina iye. Azottin tiykargi bolegi topiraktagi mikroorganizmler tarepinen ozlestiriledi, ol 
biologiyalik azotfiksatsiya dep ataladi. azot fiksatsiyalaytugin mikroorganizmler eki tiykargi 
gruppaga bolinedi. a) erkin jasaushi azot fiksatsiyalaushilar b) jokari osimlikler menen simbioz 
jagdayda jasaushi mikroorganizmler. S.N. Vinagradskiy tarepinen 1893 jili ashilgan anaerob 
turinde spora payda etip jasaytugin azot fiksatsiyalaushi bakteriya clostridium pasterianum 1901-
jili M. Beyeriknk aerob turde erkin jasaushi azotfiksatsiyalaytugin bakteriyani-Azotobacter di 
ashti. 
Erkin jasaushi azotfiksatsiyalaushilar geterotrof bolip olar uglevod istochnikke iye bolgan 
aziklikka mutaj boladi. Sol sebepli olar tsellyulozani xam baska polisaxaridlerdi tarkatiushi 
mikroorganizmler menen baylanista boladi. 
Simbioz azot fiksatsiyalaushilar gruppasina Rhizobium rodina kiriushi bakteriyalar 
kiredi. Xazirgi uakitta 190 tur xar kiyli semeystvoga kiriushi osimliklerdin simbioz turde azot 
ozlestiretugini anik boldi. Ogan misal retinde jiydeni, oblepixani xam baskada osimliklerdi 
keltirip otiuge boladi. 
Auil xojaliginda sobikli osimlikler menen simbioz xalatinda jasaushi Rhizobium rodina 
kiretugin tuynek bakteriyalari ayriksha axmiyetke iye. Olar jilina bir gektar jerde 100-400 kg ga 

---