181
monoloqdan, dialoqdan və poliloqdan istifadə edilir. Bəzən isə məruzələr, m
ühazirələr, çıxışlar, hətta bədii
əsərlər (pyeslər, dram əsərləri) yaz
ılı şəkildə verilməsinə baxmayaraq, xalqa, kütləyə daha yaxşı çatdırılmaq
üçün şifahi şəkildə təqdim olunur. Çünki yazılı nitqin imkanları məhduddur.
b) fadə nizam
ına görə də nitq yenə də iki cür olur:
1. Mənsur nitq və ya nəşr şəklində ifadə olunan nitq;
2. Mənzum nitq və ya nəzm şəklində ifadə olunan nitq.
Nəsrlə ifadə olunan nitq roman, povest, n
övella, məqalə, oçerk, reportaj, nağıl, dastan və s. şəklində ola
bilər.
Nəzm əsərlərində isə heca, ahəngdarl
ıq, qafiyə, şerin təqti forması və s. əsas götürülür. Mənzum nitq
nizama sal
ınmış nitqdir, burada kənara çıxmaq mümkün olmur. Nəsr də, nəzm də, həm yazılı, həm də şifahi
ola bilir. Lakin son d
övrlərdə yazılı mənzum nitq yalnız bədii ədəbiyyatda işlədilir. Əvvəllər isə bu nitqdən
riyaziyyat, fəlsəfə, qrammatika və hətta l
üğətlərin yazılmasında istifadə olunur.
Onu da qeyd edək ki, hər bir şəxsin xarakteri, ağl
ı, dünyagörüşü, düşünmə qabiliyyəti müxtəlif olduğu
kimi, nitqi də başqalar
ından fərqlənir. Bu fərq isə fərdi üslubların yaranmasına səbəb olur.
ДАНЫШЫГ ЕТИКАСЫ ВЯ НИТГ ЕТИКЕТЛЯРИ
fadə olunan bu və ya digər fikir nitq mədəniyyətinin tələbləri baxımından düzgün, aydın, məntiqi, yığcam,
səlis, zəngin, canlı, ahəngdar, sadə, dəqiq və anlaşıqlı olmalıdır. Dilin ifadə imkanları o qədər zəngin və o qədər
rəngarəngdir ki, söz və söz formaların hansı sintaktik birləşmədə, hansı mətndə necə işlənməsi haqqında konkret
resept vermək mümkün deyil. Buna görə də eyni dildə danışan hər fərdin öz danışıq tərzi, öz ifadə üsulu var. Lakin
dilin müqəddəsliyini qorumaq, onun ədəbi dil kimi daha da püxtələşməsi və səlisləşməsi naminə yazıda və nitq
prosesində heç kəs ədəbi dilin müəyyən edilmiş normalarından kənara çıxmamalıdır və bu normalara əməl etmək
hamının şərəfli vəzifəsidir.
Məlum olduğu kimi, insanlara məxsus ümumi mədəniyyət müxtəlif komponentlərin məcmusundan ibarətdir.
Mədəniyyətin ən vacib və aparıcı tərkib hissələrindən biri də nitq mədəniyyətidir. Biz nitq mədəniyyəti anlayışına
182
danışıq mədəniyyəti ilə yanaşı, yazı mədəniyyətini də daxil edirik. Əgər hər hansı bir şəxs öz fikrini nitq
mədəniyyətinin yuxarıda sadalanan on bir komponentinin dialektik vəhdəti əsasında ifadə edə bilmirsə, həmin
şə
xsin özünü mədəni adam adlandırmağa heç bir mənəvi haqqı yoxdur.
Hər bir xalqın cəmiyyət üzvləri arasındakı müraciət etiketləri həmin xalqın ümumi mədəniyyətinin bir
hissəsidir.
nsanlar arasındakı ünsiyyət bir-birinə müraciətdən başlanır. Müraciət forması isə müraciət edənlə müraciət
olunan arasındakı münasibətdən asılıdır. Hətta bu asılılıq o dərəcədədir ki, ünsiyyətin başlanması və inkişafı
müraciətlə müəyyənləşir.
Mədəni nitqin etiketləri
Adamlar onları əhatə edənlərlə ünsiyyətdə müxtəlif məqsədlərlə əksəriyyətin işlətdiyi bir sıra ifadələrdən
istifadə edirlər ki, onların böyük bir qismini mədəni danışığın etiketləri təşkil edir. Vaxtilə monarx saraylarında,
diplomatik dairələrdə və s. davranış qaydaları “etiket” adlanırdı. Hal-hazırda hər hansı bir cəmiyyətdə qəbul
edilmiş davranış və nəzakət formalarına da “etiket” deyilir. Xalqımızın milli təfəkkürünə, etnoqrafiyasına,
ə
nənələrinə uyğun işlənilən bu ifadələr, hazır nitq modelləri bütün hallarda adamları razı salır, onlarda xoş ovqat
yaradır, müsahibin fəaliyyətini istiqamətləndirir, qarşılıqlı anlaşmanı təmin edir. Dilimiz belə ifadələrlə zəngindir.
Adamların gündəlik nitq fəaliyyətində onların dünyagörüşü, savad dərəcəsi, dilə şüurlu münasibətindən irəli gələn
rəngarəng ifadələr tez-tez işlədilir.
Elmi dilçilikdə sözün bir neçə vəzifəsi olduğu göstərilir: a) adlandırma (nominativ); b) ünsiyyət
(kommunikativ); v) müraciət (apelyativ).
Öz tarixi inkişafına görə müraciət növlərini belə qruplaşdırmaq olar: a) ailə-qəbilə daxilində müraciətlər; b)
xalq dilində müraciətlər, milli dildə müraciətlər.
Nitqlə
ünsiyyətə başlamazdan əvvəl natiq müraciət etiketlərindən istifadə edir. Bunu nəzərə alaraq,
ümumiyyətlə, Azərbaycan dilinin ədəbi müraciət, danışıq etiketləri haqqında bir neçə söz demək lazım gəlir:
1.
Kömək etmək, qulluq göstərmək məqsədilə: cazə verin kömək edim;
183
Siz əziyyət çəkməyin, bunu mən edərəm; Qulluğunda olum; Sizə kömək etmək lazımdır?; Köməyə ehtiyacınız
varmı?; Mən sizi eşidirəm; Cavab verməyə tələsməyin, bir qədər fikirləşin; Sizi narahat edən nədir?; Sizə nə
kömək edə bilərəm?; Nə buyurursunuz? və s.
2.
ş
gördürmək, soruşmaq, üzrxahlıq etmək məqsədilə: nciməyin,
sizə zəhmət verəcəyəm; əgər mümkünsə;
zəhmət olmasa; Buyruq olmasın; vaxtınız varsa; imkanınız olsa; Sizə əziyyət olacaq; Sizi yormayım; Rica edirəm
danışın; Lütfən söyləyin; Üzr istəyirəm; Əvvəlcədən minnətdarlığımı bildirirəm və s.
3.
Məmnun olmaq məqamında: Razıyam; Etiraz etmirəm; Sizinlə şərikəm; Xoşuma gəlir; Çox şadam;
Minnətdaram; Məmnuniyyətlə; Xoşdur; baş üstə; göz üstə; Arxayın olun; Sizi unutmaram; Sizinlə işləmək mənim
üçün böyük şərəfdir; Allah köməyin olsun; Tanrı sənə yar olsun.
4.
Etiraz etmək, razılıq verməmək məqamında: Bu, məni təmin etmir;
Etirazımı bildirirəm; Etiraz edirəm; Sizin
fikrinizlə şərik deyiləm; Mən başqa cür düşünürəm; Bağışlayın, bu məsələdə sizinlə razı deyiləm; Bu, mənim
xoşuma gəlmir; Belə etməyin; Bu, ürəyimcə deyil və s.
5.
Təskinlik vermək, razı salmaq məqamında: Bir qədər ətraflı düşünün; Əsəbiləşməyin; Darıxmayın; cazə
verin danışım; mkan verin fikrimi izah edim; Özünüzü ələ alın; Səbr edin; Bir qədər səbrli olun; Nə etmək olar,
qismət belə imiş və s.
6.
ntizama dəvət, məzəmmət etmə: Sizdən bu hərəkəti gözləməzdim;
Belə hərəkət sizə yaraşmaz; Siz adınıza
layiq hərəkət etməlisiniz; Danışığınıza fikir verin; Allah xatirinə razı olun; Nəzakətli olun; Çalışın ki, başqaları
sizdən razı qalsın; Bir qədər səmimi olun, səhvinizi etiraf etməkdən çəkinməyin və s.
7.
Qarşılama məqamında: Xoş gördük; Nə gözəl təsadüf; Xoş gəlmişsiniz; Lap vaxtında gəlmişsiniz; Həmişə
siz gələsiniz; Sizin gəlişinizə şadam; Sizi arzulayırıq; Səni çoxdan gözləyirdim; Gələn qədəmləriniz var olsun və s.
8.
Dəvət etmək məqsədilə: Xoş gəlmisiniz; Buyurun qonağımız olun və s.
184
9.
Vidalaşma məqamında: Sizi səbirsizliklə gözləyirik; Salamat qalın;
Zəhmət çəkdiniz; Sizə əziyyət verdik;
Gecəniz xeyrə qalsın; Yuxunuz şirin olsun; Allah amanında; Eviniz abad olsun; Həmişə şadlığa gələk; Sizləri bir
daha evimizdə görsək, şad olarıq; Allah yolunuzu açıq eləsin, işinizi xeyrə calasın və s.
10.
Görülən işin müqabilində razılıq, rəğbətləndirmə: Afərin; Əhsən;
Minnətdaram; Hər şey üçün minnətdaram;
Təşəkkür edirəm; Sizə zəhmət verdim; Sizə borcluyam; Zəhmət çəkmə; Narahat olma; Sağ olun; Allah sizdən razı
olsun; Allah köməyin olsun; Biz bundan məmnun olduq; Sizin əl qabiliyyətinizə heyranam; Sizə qibtə edirəm; Çox
sağ olun; Afərin, mərhaba; Allah səni dərd-bəladan uzaq eləsin; Allah ürəyinizə görə versin; Allah sizi bizə çox
görməsin; Qəm, kədər sizdən uzaq olsun; Səni Allah saxlasın və s.
11.
crası hər hansı bir səbəbdən mümkün olmayan işin müqabilində:
Çox sağ olun; Sizə zəhmət verdim;
Ə
ziyyət çəkdiniz; Nə etmək olar, siz bacardığınızı etdiniz və s.
12.
Arzu-istək və təbrik etmək məqamında: Yaxşı yol; Sağlıqla qalın;
Uğur olsun; Xoşbəxt olun; şiniz avand
olsun; Allah işinizə fərəc versin; Allah sənə yar olsun; Ürəyincə ömür sürəsən; Min bir budaq olun; Var olasan;
Gözünüz aydın olsun; Yolunuz uğurlu olsun; Bayramınız mübarək; Ad gününüz mübarək; Yeni dərs iliniz mübarək;
Həmişə şənlikdə; Halal olsun; Xeyirli olsun; Allah balalarını saxlasın; Allah köməyin olsun; Allah səni ümid yeri
eləsin; Allah imdadına çatsın; Ananın südü sənə halal olsun; Əlin-qolun var olsun; Üzün ağ, başın uca olsun;
Bərəkətli olsun; Göz dəyməsin; Ömrün uzun olsun; Allah iltifatını artıq eləsin; lahi, mərhəmətinə min şükür və s.
13.
Hal-əhval tutmaq məqamında: Əhvalınız necədir? Necə dolanırsınız?;Güzəranınız necədir?; Xanımınız
necədir?; Həyat yoldaşınız necədir?; Özünüzü necə hiss edirsiniz? və s.
14.
Öyrənmək məqsədilə verilən suala cavab məqamında: Buyurun, soruşun; Lütfən buyurun; Sizə
məmnuniyyətlə cavab verməyə hazıram; Bu mənim üçün xoşdur; Bu, mənim vəzifə borcumdur; Bu dəqiqə öyrənib
sizə deyərəm; Bir dəqiqə gözləyin, öyrənim; Cavabım sizi qane etdimi? Daha nəyi bilmək istəyirsiniz?; Bağışlayın,
bu barədə məlumatım azdır (yoxdur); Xeyr, tanımıram; Yaxşı tanımıram; Xeyr, bilmirəm.
185
15.
Əzizləmə, yalvarış məqsədilə: “Canım qurban”, “baş üstə”, “Göz
üstə yerin var”, “qurban olum”,
“quzum”, “sonam”, “dilbərim”, “ağrın alım”, “canım qurban”, “başına dönüm” və s.
16.
Danışmağa başlamaq məqamında: cazənizlə fikrimi bildirim. Mənə söz verdiyiniz üçün minnətdaram. Məni
dinlədiyiniz üçün təşəkkür edirəm və s.
17.
Deyilənlərlə razılaşmaq, mübahisədən imtina etmək məqamında: Bu məsələyə hazır deyiləm. Sizin fikrinizə
şə
rikəm. Məsələ mənə aydındır. Bu barədə söhbət açmağa ehtiyac duymuram.
18.
Məsləhət vermək məqamında: Bunları nəzərə alsanız, yaxşı olar. Bu, sizin xeyrinizədir. Bu, sizə başucalığı
gətirər. Çalışın müsahibinizi axıra qədər dinləyə biləsiniz və s.
19.
Məsləhəti qəbul etmək məqamında: Dediklərinizlə razıyam. Bunlar mənim xeyrimədir. Faydalı məsləhətiniz
üçün çox sağ olun. Sizin bu xeyirxah məsləhətinizi heç vaxt unutmaram. Sizin təklifinizi qəbul edirəm. Çalışacağam
ki, dediklərinizə əməl edim. Sizin üçün bu işi etməyə çox şad olardım və s.
20.
Telefonla danışanda; Zəng edəndə: Alo, sabahınız (axşamınız, hər vaxtınız) xeyir olsun. Bağışlayın, mən
kiminlə danışıram? Sizi narahat edən Kamilədir. Bilmək istəyirəm... Fikrimi sizə çatdıra bildimmi? Çox sağ olun.
Bağışlayın, vaxtınızı aldım. Deyəsən, sizi yordum. Təşəkkür edirəm. Minnətdaram. Zəngə cavab verəndə: Alo,
salam, eşidirəm sizi. Buyurun. Zəhmət olmasa bir qədər ucadan danışın. Bağışlayın, zəng edən kimdir? Xoşdur. Bu
saat çağıraram. Mütləq yetirərəm. Arxayın olun! Sağ olun!
21.
Süfrə etiketləri: “Bismillah”, “Bərəkətli olsun”, “Allah bol eləsin”, “Nuş olsun”, “Buyurun”, “Çox sağ
olun”.
Íèòã åòèêåòëÿðè þç íîðìàëàðû äàõèëèíäÿ èíêèøàô åäèð, òÿêìèëëÿøèð. Áóýöíêö ýÿíж íÿñèë ìöðàжèÿò
ãàéäàëàðûíà, ìöõòÿëèô õàðàêòåðëè õÿáÿðëÿðè ÷àòäûðìà, äèíëÿìÿ, ñîðóøìà, жàâàá âåðìÿ âÿ ñþùáÿòÿ ãîøóëìà
ìÿäÿíèééÿòèíÿ äÿðèíäÿí éèéÿëÿíìÿëèäèð. Ýÿíжëÿð ùÿìèøÿëèê éàääà ñàõëàìàëûäûðëàð êè, öíñèééÿòÿ ýèðìÿê,
186
èíôîðìàñèéà âåðìÿê âÿ àëìàã íèòã ìÿäÿíèééÿòèíèí, èíñàíûí öìóìè ìÿ-äÿíèééÿòèíèí òÿðêèá ùèññÿñèäèð, áóíëàðû áèëìÿê
âÿ ðèàéÿò åòìÿê ùÿð áèð øÿõñèí áîðжóäóð.
187
N TQ VƏRD ŞLƏR VƏ BACARIQLARI
Ünsiyyət aktının iştirakçılarının vərdiş və bacarıqlar sistemini «sosial-
psixoloji göstəricilər», bəzən isə «kommunikativ səlahiyyətlilik» adlandırırlar.
Ekvivalentlik təşkil edən bu iki anlayışın başlıca mahiyyəti ünsiyyət prosesində
qarşı tərəfi duymaq, onun emosional durumuna və davranış tərzinə uyğun ünsiyyət
formaları seçmək yolunun müəyyənləşdirilməsidir.
Nitq bacarığı, yəni insanın öz nitqini sərbəst qurması və onu idarə edə
bilməsi özbaşına baş verən proses deyildir. Nitq bacarığı ardıcıl şəkildə və
məqsədyönlü formada, planlı qaydada və özü də bütün istiqamətlərdə inkişaf
etdirilməlidir. Bu o deməkdir ki, nitq bacarıqlarının formalaşması da prosesdir.
Özü də çoxpilləli prosesdir. Bu proses məktəb skamyasından, qrammatik və leksik
bilgilərin qazanılmasından başlanıb nitq mədəniyyəti səviyyəsində gerçəkləşir.
Odur ki, nitq bacarığı linqvistik və ekstralinqvistik faktorların təsiri altında
formalaşan bacarıq (qabiliyyət) formasıdır.
Beləliklə, nitq fəaliyyətini bacarıqda axtarırıqsa, bilməliyik ki, hər bir
bacarığın əsasında vərdiş və yaxud vərdişlər durur. Vərdişlər və bacarıqlar
qarşılıqlı bağlılığı olan anlayışlardır.
188
189
190
Dostları ilə paylaş: |