Microsoft Word Azerbaycan dili haqqinda doc
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
160 nəzərə al ınması zəruri sayılır. Nəhayət, belə bir cəhəti də yada salmalıyıq ki, orfoepiya, ümumiyyətlə, şifahi ədəbi dilin normalar sistemi anlay ışı ilə bağlı olduğundan, şifahi ədəbi dilin müxtəlif üslubları ilə əlaqədar bir s ıra əlamətdar cəhətləri də əhatə edir. Sitatdan göründüyü kimi, orfoepiya geniş bir anlayışdır. Ədəbi dilin normalar ı ilə, üslublar sistemi ilə qırılmaz şəkildə bağlıdır. Orfoepiya həm də yüksək mədəni nitq üçün insan ın dil qabiliyətinin inkişafına, püxtələşməsinə zəmin yaradır. Natiq nitqini şərh edərkən, fonetik qanunlar ı, fonetik hadisələri və onların tələffüzündən irəli gələn xüsusiyyətləri nəzərə almalıdır. Bəzi natiqlər nitqlərində kitab üslubuna üstünlük verir. Yəni söz necə yazılırsa, elə də tələffüz olunur. Bu qətiyyən düz deyil, onda nitq quru çıxır və dinləyicilərin yorulmasına səbəb olur. Bəzi natiqlər nitqlərində dialekt sözlərə yer ay ırır. Bunlar da öz növbəsində orfoepiyanın pozulması deməkdir. Hər bir natiq fikrini necə şərh edirsə etsin, fərqi yoxdur, orfoepik normalara riayət etməlidir. Fikir həm məzmun və forma, həm də ideya məntiqi əsaslar üzərində qurulmalıdır. Natiq nitqini qurarkən orfoepiyanın normalarını və ünsürlərini nəzərə almal ıdır. Bu ünsürlər isə aşağıdakılardır: 1. Fasilə (pauza) 2. Vurğu 3. Ahəngdarl ıq (buna melodiya da deyirlər) 4. S ürət (buna temp də deyirlər) Bu d örd ünsürə riayət edən natiq nümunəvi nitqə nail ola bilir. Fasilə nitq prosesində mühüm rol oynay ır. Bəzən fasilə durğu işarələri hesabına edilir. Lakin şifahi nitqdə fasilə mənaya görə edilir. Çünki şifahi nitqdə orfoqrafik işarələr g örünmür. Natiq cümlənin mənasına əsasən fasilədən istifadə edir. Fasilə nitqin ikimənal ılığını aradan qaldırır, xitabların, ara sözlərin, müqayisə edilən birgə sözlərin düzgün işlənməsini təmin edir. Natiq nitqində həm heca vurğusuna, həm məntiqi vurğuya, həm həyəcanl ı vurğuya qarş ı diqqətli olmalı, müəyyən məna çalarlığını dərindən bilməlidir. Natiq həm güclü vurğuya (ona dinamik vurğu deyilir), həm də avazl ı vurğuya (buna tonik vurğu deyilir) düzgün əməl etməlidir. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, Azərbaycan dilində sabit vurğudur. Natiq onu da bilməlidir ki, dilimizdə işlənən şəkil çilər vurğunu qəbul edir və s özdə vurğunun yeri dəyişir. Burada vurğu qəbul edən şəkilçilər nəzərdə tutulur (dilimizdə vurğu qəbul etməyən şəkil çilər də var). Məsələn: Yaz-ı-çı-lıq-dan, iş-çi-lər-dən, tək-mil-ləş-dir-il- 161 miş-lər-dən və sair. Misallardan ayd ın olur ki, vurğu şəkilçilərin artırılması ilə əlaqədar yerini dəyişir. Natiq vurğu qəbul etməyən şəkil çiləri də bilməlidir. Əks təqdirdə sözlərin mənasını düzgün ifadə edə bilməz. Məsələn: alma-alma, çəkmə-çəkmə, vurma-vurma və s. Ahəngdarl ıq ünsürü də nitqdə böyük rol oynayır. Nəsr dilində nitqin parçalara bölünməsi bir ahəngdarl ıq yaradır. Ahəngdarlıq isə natiqin işini asanlaşdırır və müəyyən nizama salır. Ahəngdarlıq natiqin əməyini y üngülləşdirir, onun rahat işləməsi üçün yüngüllük gətirir. Ahəngdarlıq həyatın bütün sahələrində özünü göstərir. Məsələn: nəbzin vurması, əsgərlərin yerişi, quşların uçuşu və s. Ahəngdarlıq təbiətin, cəmiyyətin inkişaf ında da daimi yer tutur: Dildə, rəqsdə, sənətdə belə müəyyən bir ahəng var ki, bu da m üəyyən bir qanuna və nizama tabedir. Biz rəqsdə dinamik hərəkətləri, dildə nitq ünsürlərini görürük. Nəzmdəki ahəng nitq ünsürlərinin müvazinətli təkrarından doğur. Nitq də belədir. Nitq m üəyyən hissələrə bölünməklə bərabər, müəyyən bir nizam ilə təkrar edilirsə, ahəng təsiri yaranacaqd ır. Əgər mənzum misralar mütəmadi olaraq uzanan mənsur bir parça ilə yanaşı qoyulursa, m üvazinət, nizam, ahəng görünməyə bilər. Lakin eyni misralar bir ölçüdə olmaqla bərabər, m üəyyən pauzalar (fasilələr) və durğularla davam edərsə, səslərin bu nizamlı əlaqəsindən mütləq ahəng doğacaqd ır. S.Vurğunun «Şair, nə tez qocaldın sən»! şerində ahəngdarlığın, axıcılığın, hər misranın dərin məna kəsb etməsinin şahidi oluruq. Nemətsə də g özəl şeir, Şair olan qəm də yeyir, Ömrü keçir bu adətlə, Uğurlu bir səadətlə. G örən məni nədir, deyir, Sa çlarına düşən bu dən? Şair, nə tez qocald ın sən! D ünən mənə öz əlində 162 G ül gətirən bir gəlin də G özlərində min bir sual Heykəl kimi dayand ı lal. O bəxtəvər g özəlin də Mən oxudum g özlərindən: Şair, nə tez qocald ın sən? Ov çuluğa meyil saldım, Gecə-g ündüz çöldə qaldım. Dağ baş ından enib düzə Bir ox kimi s üzə-süzə Ne çə ceyran nişan aldım, Cavab gəldi g üllələrdən: Şair, nə tez qocald ın sən! Bəzən uca, bəzən asta, Ötür sazım min sim üstə. And ı yalan, eşqi yalan. Dostluğu da r üşvət olan, Ürək yıxan bir iblis də Üzəvari deyir hərdən: Şair, nə tez qocald ın sən! Sa ç ağardı, ancaq ürək, Alovludur əvvəlki tək. Sa ç ağardı, ancaq nə qəm, Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|