Microsoft Word 8 Azerb dili ve edebiyyati bolmesi
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 9,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- AZƏRBAYCAN DİLİ TƏLİMİNDƏ SÖZÜN LEKSİK-SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ ÜZƏRİNDƏ APARILAN İŞİN MƏZMUNU
- I. Sözün leksik mənasının aydınlaşdırılması.
- II. Sözün semantik xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsi.
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
807 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan AZƏRBAYCAN DİLİ TƏLİMİNDƏ SÖZÜN LEKSİK-SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ ÜZƏRİNDƏ APARILAN İŞİN MƏZMUNU
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
AZƏRBAYCAN
Ümumtəhsil məktəblərində “Azərbaycan dili” fənni nəzəri və praktik mahiyyət daşıyan təlim məqsədlərinə xidmət edir. Dilin fonetik, leksik, qarammatik xüsusiyyətləri ilə bağlı ən zəruri biliklər şagirdlərdə elmi dünyagörüşün yaradılmasına yönəlmişdirsə, bu zəmin üzərində aşılanan bacarıqlar şifahi və yazılı nitq mədəniyyətinin formalaşmasına istiqamətlənmişdir. Əsası ibtidai siniflərdə sadə məlumatlar şəklində qoyulan nəzəri məlumatlar orta təhsil səviyyəsində nisbətən dərinləşdirilərək bir sistem daxilində mənimsədilir. Səs, söz və cümlə kimi əsas dil vahidlərinin linqvistik aspektdən öyrənilməsi bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə həyata keçirilir və təlimin şüurlu təşkilində mühüm rol oynayır. Bu yanaşmada söz digər dil vahidləri ilə müqayisədə daha qabarıq şəkildə öyrənmə obyektinə cəlb edilir. Metodik araşdırmalar göstərir ki, dil dərslərində sözlə bağlı aparılan işlər, əsasən, aşağıdakı istiqmətlərdə yerinə yetirilməlidir: I. Sözün leksik mənasının aydınlaşdırılması. Aydındır ki, burada mənası şagirdə tam aydın olmayan və bu səbəbdən onun nitqində işlək mövqe tutmayan sözlər nəzərdə tutulur. Şagirdə tanış olmayan hər bir söz heç də bütün hallarda cəzbedici təsiri bağışlamır. Əgər söz şagirdi tutubsa, ona yiyələnmək istəyi, marağı artır. Müəllim şagirdin bu məlumatlanma, yeni bilik əldə etmə marağından yararlanmaqla təlim prosesini idraki fəallıq üzərində qurmağa səy göstərməlidir. Bunun üçün aşağıdakı iş üsullarından istifadə daha məqsədəuyğun sayılır: - birincisi, sözün mətn və ya cümlə daxilində hansı mənada işlənməsi ilə bağlı kiçik mü- zakirələr təşkil edilməli, yürüdülən mülahizələr siniflə birgə iş prosesində təhlil edilməlidir; - ikincisi, izahlı lüğətlərin köməyi ilə sözün daşıdığı məna dəqiqləşdirilməlidir. Müşahidələrimiz göstərir ki, bəzi müəllimlərin iş təcrübəsində bu iş üsullarından hansı məqamda istifadə edilməsi düzgün bölüşdürülmür. Məsələn, mənası şagirdə tam aydın olma- yan, bəzən birinci dəfə rastlaşdığı sözlərin mətn daxilində kontekstə uyğun izah olunması bir tapşırıq kimi qoyulur. II. Sözün semantik xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsi. Söz elə bir çevik dil vahididir ki, tarixi inkişaf prosesində daim məna dəyişikliyinə uğramaqla yanaşı, birləşmə və ya cümlə daxilində digər sözlərlə əlaqəyə girərkən yeni məna çalarları qazanmaqla dilin üslubi imkanlarının genişliyinə rəvac verir. Sözün leksik-semantik xüsusiyyətləri ilə bağlı aparılan işlər şagird nitqinin zənginləşməsi və ifadəlilik kəsb etməsinə geniş imkanlar açmış olur. Odur ki sinif səviyyəsindən və qarşıya qoyulan məqsəddən asılı olmayaraq, hər bir dərsdə lüğət üzrə işlərə, ötəri də olsa, vaxt ayrılmalıdır. Metodik tələb kimi qoyulan həmin işlərin məzmunu aşağıdakı səpkidə müəyyənləşdirilməlidir: 1) Omonim və omonimik vahidlər üzərində iş; Orta məktəb kursunda omonimlər haqqında ibtidai siniflərdən başlayaraq müəyyən ardıcıllıqla məlumatlar verilməklə müvafiq bacarıqlar förmalaşdırılsa da, leksik və leksik- qrammatik omonimlər fərqləndirilmədən nəzərə çarpdırılır. Məlumdur ki, leksik omonimlər yalnız əsasən nitq hissələrinə aid sözləri əhatə edir. Bu tipli omonimlər həm eyni, həm də müxtəlif nitq hissələri daxilində özünü göstərir. Leksik-qrammatik omonimlər isə həm əsas, həm də köməkçi nitq hissəsinə aid sözlərə aiddir. Məktəb təcrübəsində leksik omonimlərin leksik-qrammatik omonimlərdən fərqləndirilməməsi, daha konkret desək, leksik-qrammatik III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
808 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan omonimlərin leksik omonimlər kimi təqdim edilməsi tədrisdə çətinlik yaradan məqamlardan biri kimi qarşıya çıxır. Odur ki, fənn müəlliminin belə hallarda izahedici şərhlərə müraciət etməsi vacib bilinir. Orta məktəb dil dərslərində şagirdlərin tez-tez qarşılaşdıqları dil hadisələrindən biri omonimik vahidlərlə bağlıdır. Omoform və omoqraflar haqqında qısa linqvistik məlumatın verilməsi şagirdləri yalnız dil hadisələri ilə bağlı elmi təfəkkürünün deyil, ədəbi tələffüz vərdişlərinin şüurlu qazanılmasında da həlledici amil olaraq özünü göstərir. Müxtəlif mor- femlərdən ibarət eyni yazılışa malik omoformların (məsələn, “açar” sözü kimi: aç- feilindən - ar leksik şəkilçisi ilə düzəlmiş isim və aç- feilinin -ar qeyri-qəti gələcək zaman şəkilçisi qəbul etmiş forması) və vurğusu dəyişməklə mənası dəyişən omoqrafların (məsələn, süzmə – süd məhsulundan hazırlanmış yemək növünün adı və süz- feilinin -mə şəkilçisi qəbul etmiş inkar forması; birinci halda vurğu sonuncu, ikinci halda isə birinci heca üzərinə düşür) şagirdlərə izahı sözün leksik-semantik xüsusiyyətləri ilə əlaqədar aparılan işin mühüm tərkib elementi kimi yerinə yetirilməlidir. 2) Sinonimlər üzərində iş. Sinonimlər, birmənalı şəkildə, şagird nitqinin zənginləşməsində ən önəmli yer tutan leksik vahidlər sayılır. Şagirdlərin danışıq və yazı bacarıqlarının inkişafında əvəzsiz rol oynayan sinonimlər rəngarəng iş üsulları ilə müşahidə olunur. Nitqdə təkrarçılıqdan qaçmağa imkan verməklə müxtəlif səs tərkibli yaxınmənalı sözlər üzərində təşkil edilən iş üsullarının tətbiqi həmişə aktual olmuşdur. Təlim prosesində şagirdləri idraki fəallığı cəlb edən iş üsullarının bir çoxu məhz sinonimlər cərgəsi üzərində qurulmaqla tətbiq edilir. Sinonimlərin müxtəlif qruplar üzrə təsnifi, ümumilikdə, şagirdlərin dil və ətraf aləm haqqında biliklərini əlaqələndirməyə optimal zəmin yaradır. Təcrübədə bu sinonimik qrupların aşağıdakı kimi verilməsinin daha səmərəli olduğu müşahidə olunur:
yalnız Azərbaycan mənşəli sözlərdən ibarət sinonimlərin müəyyənləşdirilməsi;
yalnız alınma mənşəli sözlərdən ibarət sinonimlərin müəyyənləşdirilməsi;
Azərbaycan və alınma mənşəli sözlərdən ibarət sözlərin müəyyənləşdirilməsi. Qabaqcıl məktəb təcrübəsi göstərir ki, sinonimlər üzərində yaradıcı işi sözlərin quruluşca növlərinin müəyyənləşdirilməsi ilə də davam etdirmək mümkündür. Məktəb təcrübəsində antonimlər və paronimlər üzərində aparılan işlər də sözün leksik- semantik xüsusiyyətlərinin mənimsədilməsində ayrıca yer tutur və bütövlükdə, şagird nitqinin hərtərəfli inkişafına xidmət edən linqvistik imkan kimi dəyərləndirilir. Bu zənginlik isə şəxsiyyətyönlü təlimin məzmunca dolğunlaşmasına xidmət edir.
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti elvancafarov78@mail.ru AZƏRBAYCAN Dədə Qorqudun 570-632-ci illər arasında, Hz. Məhəmməd (Ə.S) zamanında yaşadığı rəvayət edilmişdir. "Ozanların Piri" və ya "Ozanların Başı" olaraq da bilinən Dədə Qorqudun, (mənən) Hz. Məhəmmədin xeyir-duasını aldığı və Oğuzlara İslam dinini öyrətdiyi də bu rəvayətlərlə günümüzə qədər çatmışdır.
Yüklə 9,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|