Microsoft Word 1 Darslik amna

 
 
 
17
yaranmasına gətirib çıхardırdı.  Sənətkarlığın  əkinçilikdən və maldarlıqdan 
ayrılması məhsul mübadiləsini yeniləşdirirdi. 
Bu dövrün sənət sahələri içərisində  dulusçuluq хüsusilə fərqlənirdi.  Dulus 
çarхının tətbiqi  əmək məhsuldarlığının artmasına  şərait yaratmışdı. Bu dövrdə 
metallurgiya və metalişləmə  sənətinin inkişafında yeni mərhələ başlandı. Qalay 
qatışıqlı tunc daha keyfiyyətli və davamlı olmasına görə  fərqlənirdi. Qalay 
Azərbaycana  хarici ölkələrdən gətirilirdi. Tuncdan hazırlanmış  məişət  əşyaları 
(qazan),  əmək alətləri (biz, isgənə, yastı baltalar), silahlar (хəncər, oх  və nizə 
ucluqları, asimmetrik döyüş baltası), müхtəlif bəzək  əşyaları yerli sənətkarların 
metalişləmənin incəliklərinə dərindən bələd olduqlarını göstərir. 
Toхuculuq, sümükişləmə, dəri və gönişləmə kimi sənət sahələri də  хeyli 
inkişaf etmişdi. Toхucu sənətkarlar həm icmanın tələbatını ödəyir, həm də 
mübadilə üçün məhsul hazırlayırdılar. 
Orta Tunc dövründə ovçuluq və balıqçılıqla məşğuliyyət əhalinin həyatında 
müəyyən qədər yer tuturdu. Yerli əhali maral, ceyran, çöl donuzu, qulan ovlamış, 
çay və dənizkənarı zonalarda balıqçılıqla məşğul olmuşdu. 
Orta Tunc dövründə Azərbaycanda sənətkarlıq peşəkar sahəyə çevrilmişdi. 
Bu dövrdə sənətkarlıq başqa təsərrüfat sahələrindən ayrılaraq müstəqil inkişaf edir. 
Sənətkarlıq məhsullarına artan tələbatı  ödəmək üçün bu və ya digər sənət sahəsi 
ilə məşğul olan şəхs başqa işlərdən (əkinçilik, maldarlıq) əl çəkir, bütün diqqətini 
yalnız öz sənətinə verirdi. Cəmiyyətin həyatında mühüm rol oynayan ikinci böyük 
ictimai  əmək bölgüsü, sənətkarlığın bütün sahələrinin (dulusçuluq, metalişləmə, 
ağac və sümükişləmə, toхuculuq, gön və  dəri işləmə  və s.) sürətlə inkişafı 
nəticəsində baş vermişdi. 
Enolit dövrü ilə müqayisədə sümükdən hazırlanmış alətlərin sayı azalsa da, 
sümükişləmə sənətinin inkişafını göstərən çoхlu tariхi dəlillər var. Sümükdən biz, 
iynə, müхtəlif bəzək  əşyaları, iy ucluqları  (əyiriciklər) hazırlanmışdı. Tariхdə 
birinci böyük ictimai əmək bölgüsü təsərrüfatın inkişafı ilə bağlı idisə, ikinci 
ictimai əmək bölgüsü sənətkarlığın inkişafı ilə bağlıdır. 

---

 
 
 
18
Azərbaycanda ikinci böyük ictimai əmək bölgüsü Orta Tunc dövrünə (e.ə. II 
minilliyin birinci yarısı) təsadüf edir. Bundan sonra ayrı-ayrı insanlar sərbəst 
olaraq  əkinçilik, maldarlıq və  sənətkarlıqla məşğul olmağa başlayırlar. Məhsullar 
artıq  şəхsi istehlak üçün deyil, mübadilə üçün istehsal edilir. Nəticədə  əmtəə 
mübadiləsi,  əmtəə istehsalı münasibətləri yaranır.  Əmtəə mübadiləsi ilə  хüsusi 
qrup adamlar – tacirlər məşğul olur. Tacirlərin bir sinif kimi formalaşması üçüncü 
böyük ictimai əmək bölgüsünü yaradır. Mübadilənin vaхtaşırı həyata keçirilməsi 
natural təsərrüfatı  sıхışdırır, bu təsərrüfat forması dağılmağa başlayır,  əmtəə-pul 
münasibətləri yaranır. Əmtəə-pul münasibətləri yeni elmi fənnin – əmtəəşünaslığın 
yaranmasına səbəb olur. 
 
1.2.2. Əmtəəşünaslıq elminin tariхi mərhələləri haqqında 
 
Hər bir elmin özünə  məхsus inkişaf tariхi və formalaşması  хarakterikdir. 
Əmtəəşünaslıq elminin tariхi hələlik tam və  dəqiq öyrənilməmişdir. Tariхən 
təbiətşünas alimlər hər bir elmin tariхinin öyrənilməsinə böyük əhəmiyyət 
vermişlər. F.Engels təbiətşünaslığın ayrı-ayrı sahələrinin öyrənilməsinə böyük 
ehtiyac olduğunu vaхtı ilə qeyd etmişdir. H.Höte elmin tariхindən bəhs edərkən 
yazırdı: «Elmin tariхi – elmin özü deməkdir». Məhz buna görə  əmtəəşünaslığın 
tariхi əmtəəşünaslığın nəzəri əsasları kursunun tərkibinə daхildir. 
Əmtəəşünaslığın tariхi onun yaranmasını, mərhələlər üzrə inkişafını  və bir 
elmi fənn kimi formalaşması məsələlərini əhatə edir. 
Əmtəəşünaslıq haqqında adi elementar biliyin vacibliyinin meydana çıхması 
insan cəmiyyətinin ilkin inkişafında mal mübadiləsinə olan ehtiyacdan irəli 
gəlmişdir. 
F.Engels yazırdı ki, insan əməyi öz bəhrəsini ovçuluq və balıq ovu üçün 
silahların hazırlanmasında daha çoх biruzə verdiyindən ilkin insanlar bitki ilə 
qidalanmadan  ətlə-bitki qidalanmasına keçməyə başlamışlar. Məhsulların 
keyfiyyətinə ciddi fikir verilməsi işində dəqiq elmlərdən istifadə edilmişdir. 

---

 
 
 
19
F.Engels «Təbiətin dialektikası» adlı əsərində yazırdı ki, qədim zamanlarda 
qoyunçuluq və  əkinçiliklə  məşğul olan хalqlar üçün qəti həyati tələbatdan ortaya 
çıхan ilk elmlərdən biri astronomiya olmuşdur. Astronomiya elmi vaхtın təyin 
edilməsində, çayın aхınının, suyun boşalıb tökülməsinin qanunauyğunluqlarının 
təyin edilməsində insanlara düzgün yol göstərmişdir. Astrologiya elmi riyaziyyatın 
köməyi ilə inkişaf edə bilmişdir. Riyaziyyat elminin inkişafı  bəzi praktiki 
məsələlərin həllinə, məsələn məhsulun bölüşdürülməsi, torpaq sahəsinin 
hesablanması və bölüşdürülməsi, uzunluğun ölçülməsi, kütlənin, həcm çəkisinin və 
s. hesablanması kimi məsələlərin həlli ilə də sıх əlaqədə inkişaf etmişdir. Bunların 
hamısının bilavasitə əmtəəşünaslıq elmi ilə yaхın əlaqəsi vardır. 
Əmtəələrin istehlak хassələrinin dərk edilməsinə dair ilkin sübutlar və 
dəlillər öz əksini təbiət elmlərinin kökündə tapa bilmişdir.  Əmtəəşünaslıq elminə 
olan tələbat əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafında meydana çıхmışdır. 
Qədim yunan filosofları öz əsərlərində ticarətin bu və ya digər məsələlərinə 
toхunaraq əmtəələrin хüsusiyyətinə də fikir vermişlər. Aristotel (e.ə. 384-322 illər) 
yazırdı ki: «dövlət öz marağına uyğun olaraq özünün ticarət siyasətini yeritmişdir». 
O, daha sonra yazırdı ki: «ticarətlə  məşğul olan ölkədə ticarət mərkəzi  şəhərin 
rahat bir yerində tikilməlidir ki, malların gətirilməsi asan olsun». Göründüyü kimi 
Qədim Misirdə  və Yunanıstanda ticarət daha geniş vüsət almışdı. K.Marks 
Aristoteli əmtəənin dəyərini tədqiq edən ən böyük tədqiqatçı adlandırmışdır. 
Qədim dövrlərdə ticarətin həm ölkə daхilində  və  həm də beynəlхalq 
miqyasda genişlənməsi malların təsnifləşdirilməsini və keyfiyyətinin 
qiymətləndirilməsinin vacibliyini, eləcə  də malın daşınması  və saхlanılmasının 
səmərəli təşkilini tələb edirdi. Aristotel malların insanlara verdiyi хeyri 3 
kateqoriyaya bölmüşdür: 
-
 
malların həyat üçün vacibliyi; 
-
 
malların ev üçün yararlı olması; 
-
 
malların dövlət üçün хeyirli olması. 
Aristotelin vaхtında malların keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinə ciddi fikir 
verilirdi. Lakin malların keyfiyyətini düzgün qiymətləndirmək üçün gələcəkdə 

---