Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

 
4
1.3.2. 
Etnografik manbalar 
 
Xalqlarning kelib chiqishi bilan bog’liq bwlgan material va malumotlar 
etnografik manba h’isoblanadi. Masalan, xalq, qabila va urug’ nomlari, inson qwli 
va aql –zakovati bilan yaratilgan qurol va buyumlarning naqsh va bezaklari, 
kishilar ongida, shuningdek, og’zaki  va ёzma adabiёtda saqlanib qolgan wtmish 
urf-odat va ananalari, kishilarning turmush tarzi etnografik manba h’isoblanadi. 
Bularning barchasini etnografiya (yunon, etnos – xalq, grapxo – ёzaman, xalq 
h’aqida malumotlar; xalqshunoslik) ilmi tekshiradi va wrganadi.  
 
1.3.3. 
Lingvistik manbalar 
Lingvistik manbalar deb tilimizdagi, aniqrog’i uning leksik-swz boyligi tarkibidagi 
uzoq wtmishdan qolgan, ijtimoiy – iqtisodiy, mamuriy va yuridik atamalar, 
masalan,  xiroj - wrta asrlarda ah’olidan, asosan deh’qonlardan olinadigan asosiy 
soliq; daromad solig’i; ushr – daromadning wndan bir qismini tashkil etgan soliq; 
zakot – chorva va mulkdan kambag’allar uchun yiliga bir marta olinadigan soliq; 
cuyurg’ol – shah’zodalar va amirlarga toju taxt oldida kwrsatgan katta xizmatlari 
uchun beriladigan er-suv; tansuqot – kamёb, etiborga molik buyum, mato; 
podshoh’lar, xonlar va nufuzli kishilarga qilinadigan tortiq; cherik - qwshin; 
qorovul - qwshinning oldi va ёn tomonlarida boradigan maxsus h’arbiy bwlinma; 
xalifa  –Muh’ammad payg’ambarning wrinbosari, wrta asrlarda arab musulmon 
feodal davlatining boshlig’i; mirishkor  – twg’risi – miri shikor, podshoh’ va 
xonlarning ov qushlari va ov h’ayvonlarini tasarruf etkvchi mansabdor; mirob  – 
suv taqsimoti bilan shug’ullanuvchi mansabdor; qozi  –shariat  asosida ish 
yurituvchi sudya; ёrlig’ -wrta asrlarda h’ukmdor tarafidan beriladigan rasmiy 
h’ujjat; vaqfnoma –masjid, madrasa, xnaqoh’ va mozorlarga inom etilgan er - suv  
h’aqidagi tuzilgan maxsus h’ujjat va boshqa atamalar juda kwp uchraydi. Bu va 
shunga wxshash atamalar shubh’asiz qimmatli tarixiy material bwlib, 
ajdodlarimizning ijtimoiy – siёsiy h’aёtini wrganishga ёrdam beradi. Ularning 
kelib chiqishi va etimologiyasini lingvistika (lotin, lingua – til) fani wrganadi. 
 
1.3.4. 
Xalq og’zaki adabiёti 
Og’zaki adabiёt  madaniyatning eng qadimgi qismi bwlib, uning ildizi 
ibtidoiy jamoa va ilk feodalizm tuzumiga borib taqaladi. Og’zaki adabiёtning 
ayrim namunalari qadimgi yunon tarixchilari, shuningdek, Tabariy, Masudiy, 
Beruniy, Firdavsiy, İbn al-Asir kabi sharq olimlarining asarlari orqali bizgacha etib 
kelgan. Kayumars, Jamshid va Siёvush h’aqidagi afsonalar, Amort va Sparetra, 
Twmaris va Shiroq h’aqidagi qissalar shular jumlasidandir. 
Urug’chilik davri tarixini, ayniqsa, patriarxal – munosabatlarini wrganishda 
“Alpomish”, “Gwrwg’li” kabi dostonlar, shuningdek, xalq ertaklari, marosim 
qwshiqlari, matal va topishmoqlarning roli h’am benih’oyat kattadir. Bu xalq 
durdonalari turli ijtimoiy tabaqaga mansub kishilarning turish – turmushi, manaviy 
qiёfasi, urf-odati, ayniqsa, uzoq wtmishda  h’ukm surgan ijtimoiy munosabatlar 
h’aqida qimmatli malumot beradi. Tarixiy manbalarning bu turi bilan folklor (nem. 
Folk – xalq, lore – bilim; donishmandlik, xalq donoligi) fani shug’ullanadi. 
 

---

 
5
 
1.3.5. 
Ёzma manbalar 
Ёzma manbalar tarixiy manbalarning muh’im va asosiy turidir. İnsonning ijtimoiy 
faoliyati, aniqrog’i kishilarning wzaro munosabatining natijasi wlaroq yaratilgan 
va wsha zamonlarda sodir bwlgan ijtimoiy-siёsiy voqealarni wzida aks ettirgan 
manba sifatida wrta asr (U1-X1X asrlar) tarixini wrganishda muh’im wrin tutadi. 
Ёzma manbalar wz navbatida ikki turga bwlinadi: 
1.Oliy va mah’alliy h’ukmdorlar mah’kamasidan chiqqan rasmiy h’ujjatlar 
(ёrliqlar, farmonlar, inoyatnomalar, moliyaviy-h’isobot daftarlari, rasmiy 
ёzishmalar). 
İjtimoiy-siёsiy, ayniqsa, iqtisodiy munosabatlarga oid masalalarni 
wrganishda rasmiy h’ujjatlar, moliyaviy - h’isobot daftarlari va ёzishmalarning 
ah’amiyati benih’oya kattadir. Rasmiy h’ujjatlar ijtimoiy-siёsiy h’aёtni malum 
yuridik shaklda bevosita va kwp h’ollallarda aynan qayd etishi bilan qimmatlidir. 
Lekin ularning orasida, ayniqsa, rasmiy ёzishmalarda soh’talari h’am uchrab 
turadi. Shuning uchun h’am ulardan foydalanilganda diqqat-etibor va zwr 
eh’tiёtkorlik talab qilinadi. Hujjatlar ustida ish olib borganda, undan biron ijtimoiy-
siёsiy voqea ёki faktni talqin etish uchun foydalanish jaraёnida, bittasi bilan 
kifoyalanmasdan, wxshash bir necha h’ujjat, manbalarni qwshib wrganmoq zarur, 
chunki bitta h’ujjatda faqat bir kelishuv ёki fakt ustida gap boradi.  Shuning uchun 
faqat bir h’ujjat bilan malum ijtimoiy-siёsiy masala ustada qatiy fikr yuritib, 
umumlashtirib qatiy xulosaga kelib bwlmaydi.  
2.Tarixiy, geo-kosmografik h’amda biografik asarlar.  
 
Tarixiy, geo-kosmografik, h’amda biografik asarlar twg’risida shuni aytish 
kerakki, ular h’ukmron sinfning topshirig’i bilan ёzilgan va shu tufayli ularning 
sah’ifalarida kwproq podshoh’lar va xonlarning, amirlar va yirik ruh’oniylarning 
h’aёti va faoliyati ёritilgan, moddiy boylik yaratuvchi meh’natkash xalqning tarixi 
esa kwp h’ollarda chetlab wtilgan. 
 
Xullas, bu asarlarda, yani ёzma manbalarda h’ukmron feodal sinfning 
dunёqarashi wz ifodasini topgan, wsha sinfning maqsad  va manfaatlari ifoda 
etilganligi bilan ajralib turadi. 
 
1.3.6. Mwjaz rasm-miniatyuralar 
 
X-XIX asrlar davomida qwlёzma kitoblarini ziynatlash uchun yaratilgan 
nafis mwjaz rasmlar h’am tarixiy manba bwlib xizmat qiladi. Yurtimiz tarixi va 
moddiy ashёlar, h’anarmandchilik, kiyim-kechak, memorlik obidalari va umuman 
moddiy madaniyatimiz xususiyatlarini wrganmoqchi bwlsak, nafis mwjaz tasviriy 
sanat namunalari- miniatyura rasmlar qimmatli manba rolini wtaydi. Chunki ularda 
tarixiy ashёlar tasviri aynan, bazan badiiy ijod xususiyatlariga moslashtirilgan 
h’olda aks ettiriladi. 
 
Masalan, buyuk musavvir ustod Kamoliddin Beh’zodning “Samarqanddagi 
Bibixonim masjidining masjida qurilishi” nomli mashh’ur rasmini eslatish kifoya. 
Bu rasmda XU asrdagi qurilish jaraёni, unda ishtirok etaёtgan ustalar twg’risida 
mukammal tasavvur beriladi. Bunday rasmlardan tarixni wrganishda tasviriy vosita 

---