MergedFile

Işin prezentasiyası 
 
 
 
124 
6. ELMİ İŞLƏRİN NƏTİCƏLƏRİNİN PREZENTASİYASI 
 
Elmi  işlərin  qoyulmuş  tələblərə  uyğun  hazırlığından  sonra  o  mütə-
xəssislərdən  ibarət  komissiya  qarşısında  şifahi  müdafiə  olunmalıdır.  Ali 
təhsil  ocaqların  profilindən  və  qoyulmuş  məqsədindən  asılı  olaraq  elmi 
işlərin  prezentasiyasına  müxtəlif  yanaşmalar  ola  bilər.  Ancaq  ümumilikdə 
aşağıda izah olunan mərhələlər çox zaman bütün elm sahələri üçün xasdır.  
Ə
lbəttə  ki,  uğurlu  prezentasiyanın  incəlikləri  öyrənilməlidir.  Ali  təhsili 
başa vurduqdan sonra elə sahə yoxdur ki, mütəxəsis fəalliyyəti zamanı hər 
hansı bir işin nəticəsini prezentasiya etməsin. Bəziləri bunu hər gün, digər-
ləri  isə  işdən  asılı  olaraq  lazım  gəldikdə  icra  edirlər.  Prezentasiyanın  əsas 
üsulları  təhsil  prosesində  tədris  olunur.  Ona  görə  də,  tələbələr  əsasən  ali 
məktəbdə  keçirilən  seminarlarda  və  həmçinin  elmi  işlərin  nəticələrinin 
təqdimatında  prezentasiya  texnikasına  yiyələnmək  imkanından  geniş 
istifadə edərək publika qarşısında inamlı, kompetensiyalı və inandırıcı çıxış 
vərdişlərinə yiyələnə bilər.  
Təqdim  olunan  işin  bu  bölməsində  layihə,  diplom  və  dissertasiya 
işlərinin  müdafiəsindən,  elmi  tədbirlərdə  moderasiyanın  vacibliyi, 
müzakirələrdə lazım  olan məlumatların  mənimsənilməsindən ibarət  ritorik 
üsullardan söhbət açılır. Elmi işlərin prezentasiyası təhsil prosesinin tərkib 
hissəsi sayılır. Buna hərtərəfli hazırlıq və sərbəst  çıxışetmə qabiliyyəti elmi 
nəticələrin dəqiq və yığcam təqdim edilməsi qədər vacibdir. Prezentasiyalar 
ritorik qabiliyyət və prezentasiya texnikasından mükəmməl istifadə vərdiş-
lərini tələb  edir.  Şifahi çıxış  zamanı  müəlim  və  ya  digər  dinləyicilər  kiçik 
zaman  kəsiyində  elmi  prezentasiyadan  araşdırılan  bütün  elmi  aspektlər 
haqqında  qısa  və  yığcam  məlumat  əldə  etmək  istəyirlər.  Kompakt  çıxış 
dəqiq  planlanmalıdır.  Burada,  işlənmiş  mətnin  sadəcə  slaydlara  köçürül-
məsi  ilə  işi  bitmiş  hesab  etmək  olmaz.  Çıxışın  məzmunca  hazırlığı  ilə 
bərabər çıxış zamanı aydın və maraqlı danışmaq qabiliyyəti uğurlu çıxışın 
tərkib hissəsidir.  
6.1. Ritorika haqqında 
Klassik  ədəbiyyatlarda  ritorika  antik  dövrdən  başlamış  çağdaş  zamanı 
qədər  geniş  bir  vaxt  kəsiyini  əhatə  edir  və  qloballaşan  dünyanın  getdikcə 

---

İş
in prezentasiyası 
 
 
  125 
daha  vacib  olan  kütləvi  kommunikasiyasında  əhəmiyyətli  rol  oynamağa 
başlayır  [28,  72].  Ritorikanın  (latınca:  danışmaq  sənəti)  vətəni  qədim 
demokratiyanın  mənbəyi  olan  Yunanıstan  sayılır,  baxmayaraq  ki,  natiqlik 
sənəti o dövrdə Misir, Assuriya, Babil və Hindistanda da məlum idi. Yalnız 
Yunanıstanda  onun  inkişafı  sürətlə  davam  edir  və  onun  nəzəriyyəsi 
haqqında ilkin sistematik işlər yaranır [73]. Şifahi nitqin mədəniləşməsinin 
ə
saslarını  ilk  dəfə  Sofistlər  qoymuşdur.  Sofistlər  həmin  dövrdə  natiq  kimi 
tanınan və bunu başqalarına öyrədən müəllimlər idilər [74, 75]. Söz onların 
məktəbində  nitq  öyrənmə  obyektinə  çevrilir,  ritorika  isə  bütün  sənətlərin 
başı sayılırdı. Onun öyrənilməsi antik təhsilin ən ali pilləsi hesab olunurdu. 
Sofistlər  daimi  olaraq  sözün  gücünü  vurğulayır,  həqiqətin  axtarışına  yarış 
xarakteri verirdilər. Yəni ritorikanı onlar aqonal (yarışma) kommunikasiya 
kimi istifadə edirdilər. İnandırmaq - deməli verilmiş ideyanı elə bir formada 
ə
saslandırmalı  ki,  onun  müzakirəsində  iştirak  edənlər  gətirilən  dəlillər  ilə 
razılaşsınlar və ona qoşulsunlar.  
Yunanıstan dövlətində hökm sürən demokratiya natiqliyin inkişafı üçün 
ə
lverişli  şərait  yaradır.  O,  ictimai  həyatın  əsas  hissəsinə  çevrilir  və  siyasi 
mübarizələrdə önəmli rol oynayır. Tədricən, adi vətəndaşların tələbatlarını 
ödəmək üçün praktiki cərəyanlar meydana gəlir.  
Ritorikanın  ilkin  predmeti  poeziyadan  fərqli  olaraq  cəmiyyəti 
maraqlandıran bir çox məsələlərin demokratik diskusiyalarından ibarət idi. 
Ilkin  olaraq  çıxışlar  danışıq  tərzinə  görə  üç  yerə  bölünürdü:  məhkəmə, 
məsləhət və tərif çıxışları aid idilər. Çıxışın növündən asılı olaraq natiq öz 
düşüncələrini, sakitləşdirici söhbətləri və ya həyacanlarını publikaya çatdır-
mağa  çalışırdı.  Hermenevtikadan  (yunanca:  mətnləri  aydınlaşdırmaq 
sənəti)  ritorikanı  fərqləndirən  əsas  cəhət  mətnin  inandırıcı  gücünə  olan 
maraqdan ibarət idi. 
Bu  günə  qədər  bizə  gəlib  çatan  antik  əsərlər  arasında  Aristotelin 
“Ritorika” əsəri ən vacibi sayılır. Aristotelin ritorikaya baxışı ondan qabaq-
kı yanaşmalardan prinsipial fərqlənir. O, ilk dəfə olaraq ritorikanı tək çıxış-
etmə incəsənəti kimi yox, konkret bir elm sahəsinə aid olmayan nə isə bir 
ümumi anlayış kimi dəyərləndirir. Aristotel ritorikada üç əsas təşkiledicini 
vurğulayır [76]: 
-
  Loqos (sübutlar, arqumentlər sistemi), 

---

Işin prezentasiyası 
 
 
 
126 
-
  Etos ( natiqin xarakteri, onun çıxışının sosial duruma uyğunluğu),  
-
  Pafos (ifadə olaunan predmet haqqında publikanın emossiyaları). 
O  dövrdən  bəri  loqos  və  pafos  prinsipial  dəyişikliyə  məruz  qalmadığı 
halda,  etos  daimi  zamandan,  milliyyətlərdən,  sosial  və  yaş  kimi  müxtəlif 
xarakteristikalardan asılıdır. Hər dövr öz ritorik idealını yaradır. 
Yunanıstanda əsası qoyulan ritorika Roma imperiyasında şagirdlərə artıq 
dərs  kimi  tədris  edilirdi.  Şagirdlər  çıxışetmə  vərdişlərinə  yiyələnir,  tarixi, 
hüquqi  və  fiktiv  problemlər  haqqında  nitq  söyləyirdilər  [73].  Kvinitilian 
məktəbini yaratmaqla romalılar ilk dəfə olaraq ritorika kafedrasına da sahib 
idilər. Hal-hazırda çıxışın hazırlanması zamanı tətbiq olunan 5 əsas mərhələ 
də Kvintilianda tədris olunan klassik ritorikaya aiddir (Cədvəl 6.1).   
 
Cədvəl 6.1. Nitqin hazırlanmasının 5 klassik mərhələsi [28]. 
Fazalar 
Adları (latn dilində) 
Məzmunu 
1 
İ
nventio 
Fərziyyələrin tapılması 
2 
Dispositio 
Fərziyyələrin strukturlaşdırılması 
3 
Elocutio 
Fərziyyələrin şifahi  təsviri 
4 
Memoria 
Nitqin yaddaşa köçürülməsi 
5 
Actio 
Nitqin söylənməsi, təqdim 
olunması 
 
İ
lahiyyatçı  filosof  Avrelius  Avqustinə  qədər  tədqiqatçılar  üçün  ritorika 
vacib  və  inandırıcı  çıxış  sayılırdı.  Yalnız  feodalizmin  başlanması  ilə 
ritorikanın funksionallığı genişləndirilərək şifahidən yazılı kommunikaisya 
üsuluna  keçid  baş  verir.  Orta  əsrlərdə  ritorika  orta  məktəb  və  uni-
versitetlərin  tədris  predmetinə  çevrilmişdir.  1350‒1700-ci  illər  arasında 
hökm  sürən  Renessans  və  Barok  dövründə  ritorika  bütün  elmlərə,  o 
cümlədən incəsənətə əhəmiyyətli təsirə malik olur. Ədəbiyyat qəhrəmanları 
natiqlik  sənətinin  bariz  nümunələridir.  Renessans  dövrünün  real 
personajlarından  məlum  olan  natiqlər  azdır,  bu  dövrdə  əsl  çılğın  nitqləri 
yalnız  teatrda  eşitmək  olardı.    Həmin  dövrdə  poeziya  sahəsində  ritorika 
poetik  yazıya  keçir.  Maarifçilik  dövründə  də  ritorika  idrakın  inkişafına 
xidmət edirdi. 
Ritorika bu şəkildə humanitar təhsilin tərkibi kimi XIX əsrə qədər bütün 
Avropa ölkələrində qalır. Siyasi və digər növ natiqliyin inkişafı və romantik 

---