Məmməd Əmin Rəsulzadə
Yüklə 0,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Türkiyə istiqlal hərbinin böhranlı günlərində
- MOSKVADAN FƏRAR
Fəqət Camal paĢanın dostu Ənvər paĢanın macərasından bu Ģəkildə üz döndərməsi bolĢeviklərin ona qarĢı əhəmiyyət və etimadını cəlb etmədi və Ənvər paĢanın Ģəhadətindən iki həftə öncə 21 iyulda Tiflisdə küçədə arxadan atılan bir güllə ilə öldürüldü. Ənvər paĢa hadisənin cərəyan etdiyi günlərdə Stalin “Pravda” qəzetində bir məqalə yazır, bu yazısında paĢa ilə bərabər Türküstan millətçilərini imperializmin bir uĢağı olaraq tənqid edirdi. Stalinin Ənvər paĢa haqqında cəsur olduğu qədər səbirsiz və ötkəm bir adam olduğu haqqındakı fikrini bilirdim. Bununla bərabər, o, paĢanın idealizmini də etiraf edirdi. Atatürk haqqında
Türkiyə məsələləri və ümumiyyətlə, ġərqdə inqilab mövzuları ətrafında söhbət etdiyimiz zaman (yoldakı söhbətlər əsnasında) Stalinin Atatürk haqqındakı fikrini də eĢitmiĢdim. Ümumi bir qayda olaraq strategiyanı və diplomatiyanı nəfəslərində ram edən siyasi adamların ancaq böyük dövlət adamı ola bilmələrini qeyd edən Stalin Atatürkün müqtədir bir dövlət və inqilab adamı olduğunu deyərdi, eyni zamanda yeni ümumi bir qayda olaraq yaĢadığımız əsrdə dövlət idarəsində hüququ təmsil prinsipinin zehnlərdə olduqca yer etdiyini, Millət Məclisi olmadan heç bir hakimiyyətin müvəffəqiyyətlə həyata keçməyəcəyini söyləyən bu diktator Atatürkə deyir, gənc yoldaĢları dəfələrlə rast gəldiyi müxalifət qarĢısında səbirsizlik göstərərək idarəni tamamilə öz əlinə almasını tövsiyə etmiĢlərsə də Atatürkün bu fikrə ehtiyat edib yanaĢmadığından bizə bəhs edirdi.
Yunanların bir ara ƏskiĢəhərə qədər gələrək Ankaranı Mustafa Kamal hakimiyyəti günlərinin sayılmıĢ olduğunu düĢünürdü. Stalin baĢçılıq etdiyi Millətlər Komissarlığının orqanı “jizn nasionalnostey” qəzetində əfkari- ümumiyyətlə Ankaranın süqutuna hazırlayan bir məqalə dərc etdi. Məqalə Türkiyənin məğlubiyyətinin səbəbini Kamal siyasətinin milliyyət məsələsində göstərdiyi geriliyə, Ģovinist prinsiplərindən ayrılmasına və zəhmətkeĢ siniflərin mənafeyini təqdir edən acizliyinə hücum edir, vəziyyəti xilas etmək üçün hakimiyyətin daha əzmkar və idealist əllərə keçməsi lüzumunu irəli sürürdü. Eyni zamanda siyasi dairələrə yaxın olanlar arasında Ənvər paĢanın komandanlığı altında Qafqazın Türkiyə sərhədində sərhədi aĢmağa hazır hərbi hissələrin fürsət gözlədiklərini əhəmiyyətlə təkrar edirdilər. Fəqət bu dairələrin bəlkə də daxilən arzu edib gözlədikləri fəlakət yerinə türkün dönük taleyinə enən zəfər günəĢi bütün görkəmi ilə parladı; bir gün sonrakı qəzetlər türk istiqlal ordusunun qaçan iĢğalçıları Aralıq dənizinə tökmək üzrə Ġzmiri hədəf alaraq irəlilədiyini xəbər verdilər.
MOSKVADAN FƏRAR Tam bu günlərdə Bakıdan yoldaĢlar gəlmiĢ, orada təĢkilatın vəziyyətinin düzəldiyini, “Müsavat” qeyri-leqal hərəkatının canlandığını bildirmiĢdilər. TəĢkilat arzu edərsə mənim xaricə çıxaraq orada milli hərəkatı təmsil edərək fəaliyyətə baĢlamanın faydalı olacağı qənaətində olduğunu bildirirdi. Digər tərəfdən, Moskvada qaldıqca ətalətə məhkum olunur və üstəlik Stalin taktikasının bizi “iĢə cəlb etmək” cəhdlərinə qarĢı daima sayıqlıq göstərmək məcburiyyətində qalırdıq. Yuxarıda qeyd etdiyim vəchlə inqilabın əvvəllərində bəzi misallarda gördüyümüz kimi Sovet hökumətinin müvəffəqiyyətilə öz kontrolunda olmayan bir sahəyə çıxmaq təsəvvürü də artıq meydandan qalxmıĢ olurdu. Yeganə çarə qaçmaqdı. Günün aktual məsələsi bu fərarı təĢkil etmək və planı müvəffəqiyyətlə tətbiq etməkdi. Bunun üçün Moskvada qalıb, mədəniyyət sahələrində olsa da, iĢləməyə qərar vermiĢ kimi davranmaq təsəvvürünü yaratmaq üsuluna keçdim. Bu məqsədlə “Vostok” adı ilə Pavloviçin idarəsində çıxan qalın bir məcmuədə nəĢr edilmək üçün Sasanilər dövründəki məĢhur Məzdək hərəkatı haqqında məqalə qələmə aldım. Məlum olduğu üzrə, Məzdək Sasani Qubad zamanında peyda olmuĢ bir kommunist peyğəmbəri idi ki, təlimi ilə Ģahı öz dininə döndərmiĢ, məmləkətində mallarla qadınların ictimailəĢməsini nəzərdə tutan kommunist məzhəbinin rəsmən qəbulunu təmin etmiĢdi. Sonra ƏnuĢirəvanın qəti bir müdaxiləsi ilə bu məzhəb tərəfdarları payaya keçirdilmiĢ, Məzdək də edam edilmiĢdi. NəĢr üçün verdiyim bu elmi məqalə ilə birlikdə bir də Azərbaycan tarixinin tədqiqi ilə məĢğul olduğumu irəli sürərək, Leninqradda Elmlər Akademiyası kitabxanasında Azərbaycan tarixi ilə əlaqədar xüsusi bir neçə əlyazmanı tədqiq etmək üçün ġərq Dilləri Ġnstitutunda yay istirahətindən istifadə edərək Leninqrada getmək məqsədilə məzuniyyət aldım. Leninqradda Leninqrad ġərq Dilləri Ġnstitutunun yayda boĢ olan sinif otaqlarından birində yerləĢərək Akademiya kitabxanasına gedir və baĢda prof. Marr, Bartold və sairə olmaq üzrə akademiya professorları ilə görüĢərək, Azərbaycan tarixi və ədəbiyyatına aid mövzular üzrə söhbətlər etməklə Leninqrada gəliĢin həqiqi məqsədini pərdələyə bildim. Əl altından hələ Moskvada ikən görüĢdüyüm dostlarımdan aldığım tövsiyələrə görə, xüsusilə mərhum Musa Begiyevin vasitəsilə Fin körfəzi üzərindən Finlandiyaya keçmək planının həyata keçməsi təfərrüatını hazırlamağa baĢladım. Leninqraddakı tatarların bu xüsusda təcrübələri vardı. Məndən əvvəl bu təcrübədən prof. Sədri Maqsudi Arsal, redaktor Abdulla Taymas bəylər istifadə etmiĢdilər; və Helsinqforsa çıxaraq sovet cəhənnəmindən qurtarmıĢdılar. Fəqət onlar qaçarkən qıĢ mövsümü idi. Körfəz donmuĢ və qarla örtülmüĢdü. Bu yolu onlar xizəklə keçmiĢdilər. Ġndi isə mövsüm məktəblərin tətilə buraxıldığı bir yay Yüklə 0,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|