Mavzu: Tafakkur taraqqiyoti va inson ongining yuksalish Tekshirdi: D. O’rinboyev Bajardi: Sh. Karimov reja

1. Tafakkur jarayonlari va uning shakllanish bosqichlari
“Tafakkur” (arabcha-“o‘ylash”, “fikr yuritish”) – obyektiv borliqning tasavvur tushuncha va muhokamadagi faol inkosi jarayoni, insonning fikrlash qobiliyati, fikrlash tushuniladi. [3; 13] Tafakkur – inson aqliy faoliyatining yuksak shakli bo‘lib, obyektiv borliqning ongda aks etish jarayonidir. Tafakkur atrof-muhitni, ijtimoiy hodisalarni, voqelikni bilish quroli, shuningdek, inson faoliyatini amalga oshirishning asosiy sharti. U sezgi, idrok, tasavvurlarga qaraganda voqelikni to‘la va aniq aks ettiruvchi yuksak bilish jarayonidir.Tafakkur – inson miyasining alohida funksiyasi. Uning nerv fiziologik asosi birinchi va ikkinchi signal sistemalarining o‘zaro munosabatidan iborat. Tafakkur jarayonida insonda fikr,mulohaza, g‘oya, faraz kabilar vujudga keladi va ular shaxsning ongida tushunchalar, hukmlar, xulosalar shaklida ifodalanadi.
Tafakkur jarayonlari mana shu davrgacha juda ko‘p olimlar, psixologlar tomonidan o‘rganilib, ular tomonidan ko‘plab nazariyalar yaratilgan. Masalan, A.V. Petrovskiy tafakkurga quyidagicha ta’rif beradi: “Tafakkur – ijtimoiy-sababiy, nutq bilan chambarchas bog‘liq muhim bir yangilik qidirish va ochishdan iborat psixik jarayondir, boshqacha qilib aytganda, tafakkur voqelikni analiz va sintez qilishda uni bevosita va umumlashtirib aks ettirish jarayonidir”. Lekin bunda tafakkurga faqat nutq bilan bog‘liq psixik jarayon deb ta’rif beriladi. Psixologiya fanining yana bir vakili P.I. Ivanovning darsligida “Tafakkur insonning shunday aqliy faoliyatidirki, bu faoliyat voqelikni eng aniq(to‘g‘ri), to‘liq, chuqur va umumlashtirib aks ettirishiga (bilishga), insonning tag‘in ham oqilona amaliy faoliyat bilan shug‘ullanishiga imkon beradi”, deb ta’riflaydi. Ushbu ta’rifda tafakkurning to‘la, aniq va umumlashtirilgan holda aks ettirilishi ta’kidlab o‘tiladi, xolos, lekin. M.B. “Tafakkur voqelikning umumlashgan holda va so‘z hamda o‘tmish tajriba vositalarida aks ettirilishi” ekanligini bayon qiladi. U tafakkurning umumlashgan, so‘z vositasida va vositali atrof-muhit hodisalarini aks ettira olishini ta’kidlaydi. Lekin bu ta’rif ham tafakkur tushunchasini to‘laqonli ravishda yoritishda birmuncha qisqalik qiladi.Shu sababdan tafakkurni biz yuqorida keltirib o‘tilgan nazariyalar asosida ularni umumlashtirgan holatda quyidagicha tushunsak, maqsadga muvofiq bo‘lar edi.Tafakkur – ijtimoity-sababiy, nutq bilan chambarchas bog‘langan holatda asosiy yangilikni qidirish va ochishdan iborat bo‘lgan, voqelikni analiz va sintez qilish uni bevosita va umumlashtirib aks ettiruvchi aqliy faoliyat bilan bog‘liq bo‘lgan psixik jarayondir.
Tafakkur jarayonini qanchalik darajada yuksalishi insonni aqliy va ruhiy jihatdan mukammalroq, teranroq samarali va shu kabi ijobiy amaliy xatti- harakatlaning amalga oshishiga sabab bo‘ladi. Ong, tafakkur va nutq faqat insonlargagina xos jarayon bo‘lib,aynan mana shular odamni hayvondan ajratib turadi. Tafakkur orqali inson borliqni anglaydi. Sezgi a’zolari yordamida olamni sezadi va idrok qilishni boshlaydi.Tafakkur sabab esa inson ongida g‘oya, hukm, fikr mulohazalar paydo bo‘ladi. Bundan tashqari, tafakkur shunday jarayonki, u insonni atrof-muhit umuman borliqqa nisbatan firk mulohazalarining haqiqat,yolg‘on to‘g‘ri, noto‘g‘ri, aniq mavhum, eski, yangi, yetarli, yetarli emasligini aniqlashda ham ishtirok etadi.
Tafakkur eng oddiy voqelikdan tortib murakkabigacha fikr-mulohaza yuritishda ishtirok etadi. Masalan, umrimiz davomida har yili fasllarning almashinishiga guvoh bo‘lamiz. Yil fasllarining almashinuviga yerning quyosh atrofidan aylanishi va yer o‘qining orbita yuzasiga tekisligiga nisbatan 66*30burchak tashkil etadi. Ba’zilarda esa bu bo‘yicha asoslanmagan no‘to‘g‘ri ma’lumotlar mavjud bo‘lib, fasllarni o‘zi kelib ketadigan hodisa deb hisoblaydi. Bu noto‘g‘ri, albatta. Ushbu ma’lumotlarga munosabatni tafakkurimiz orqali amalga oshiramiz. Tafakkur deb voqelikdagi narsa va hodisalarni ular o‘rtasidagi bog‘lanishlarni fikran, umumlashtirib, vositali yo‘l bilan aks ettirishga aytiladi. Voqelik tafakkurda, idrok va tasavvurgina nisbatan chuqurroq va to‘laroq aks etadi. Biz sezgi, idrok vositasi bilan bilib olishimiz mumkin bo‘lmagan narsa yoki hodisalarni, narsa yoki hodisalarning xususiyatlarini, ularning bog‘lanish va munosabatlarini tafakkur vositasi bilan bilib olamiz.
____________________
Ivanov P.I., Zufarova M.E. Umumiy psixologiya. – T.:O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti.2015-yil. – B 358, 186-227-betlar.
Kuzatishlar shu ko‘rsatmoqaki,tafakkur nafaqat psixik jarayon, balki u insonning tashqi muhit bilan bevosita aloqasida ishtirok etuvchi,tashqi muhit ham unga bevosita ta’sir etuvchi holatdir. Tafakkur jarayoni o‘zining ma’no-mazmun jihatidan turlicha ko‘rinishda aks etib,uning quyidagi turlarini keltirib o‘tish maqsadga muvofiq. Konvergent yoki analitik tafakkur, divergent ta tanqidiy tafakkur va ijodiy tafakkur. Biz bu ko‘nikmalardan atrofimizdagi dunyoni tushunish, tanqidiy fikrlash, muammolarni hal qilish, mantiqiy tanlovlar qilish va o‘z qadriyatlarimiz va e'tiqodlarimizni rivojlantirish uchun foydalanamiz.
Konvergent tafakkur – bu bizning xotiramiz, atrofimizdagi manbalar yoki mantiqdan foydalangan holda savolga eng yaxshi javobni topish jarayoni. Bu fikrlash qobiliyati muhim ijodkorlikni yoki lateral fikrlash strategiyalarini talab qilmaydi. Bu murakkab yoki o‘ylashni talab qiladigan muammolarni hal qilish uchun eng yaxshisi emas. Buning o‘rniga, u juda oddiy fikrlash jarayonlaridan foydalanadi. Konvergent fikrlovchi “to‘g‘ri” javobga erishish uchun allaqachon o‘rnatilgan tartiblarni va xotirani eslab qolishni qo‘llashi kerak.Malakali konvergent tafakkur egasi bo‘lish uchun zarur bo‘lgan asosiy elementlar: tezlik, aniqlik va mantiq. Konvergent fikrlash standart-lashtirilgan va ko‘p tanlovli testlar uchun juda keng qo‘llaniladi. Ushbu turdagi testlar bizning bilimlarimizni va bilimlarni oddiy va mantiqiy vaziyatlarda qo‘llash qobiliyati- mizni baholaydi.
Malakali konvergent fikrlovchi bo‘lish uchun zarur bo‘lgan asosiy elementlar: tezlik, aniqlik va mantiq. Divergent fikrlash konvergent fikrlashning mutlaqo aksidir. Bu bitta to‘g‘ri javob bo‘lmasa, yechimlar, oldinga yo‘l yoki yangi g‘oyalarga kelishni o‘z ichiga oladi."Men shifokor yoki advokat bo‘lish uchun o‘qishim kerakmi?" kabi savollar. oddiy javob bo‘lmasligi mumkin. Siz ikkalasida ham yaxshi bo‘lishingiz mumkin va ikkala variant ham sizga baxt va yaxshi hayot olib kelishi mumkin. Xo‘sh, qaysi variantni tanlash kerak? Aniq javoblarsiz savollarga yechim topish uchun siz imkoniyatlarni ajratib ko‘rsatishingiz va har bir qismni tahlil qilishingiz kerak. Variant- laringizni belgilash va har birini navbatma-navbat ko‘rib chiqish uchun ijobiy va salbiy tomonlar ro‘yxatini, Venn diagrammasini yoki jadvalini yaratishingiz mumkin.Biz, ko‘pincha, yoshligidanoq turlicha fikrlashni rag‘batlantiramiz.
Masalan, muammolarni hal qilish va ularning dunyosi qanchalik murakkab va imkoniyatlarga to‘la ekanligini aniqlash uchun biz bolalarni o‘ynashga yoki oddiygina “o‘yin o‘ynashga” undaymiz Tanqidiy fikrlash qobiliyatlari biror narsa haqida hukm chiqarish uchun tahlil qilishni o‘z ichiga oladi. Tanqidiy tafakkurda kishi mavzu bo‘yicha taxminlarni oddiy deb hisob- lamaydi. Buning o‘rniga tanqidiy tafakkur mavjud intellektual bilimlaringizdan foydalangan holda ko‘rayotgan narsangizni “tanqid qilish”ni o‘z ichiga oladi.Tanqidiy fikrlaydigan odamlar mavzu bo‘yicha tanqidiy fikrlarni ishlab chiqish uchun uchta jarayondan foydalanishlari mumkin: deduksiya, induksiya va o‘g‘irlash. Deduksiya tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini oʻz ichiga oladi, bu mavjud faktlar asosida xulosa chiqarishni oʻz ichiga oladi.
Mavzu bo‘yicha aniq va aniq xulosaga kelish uchun sizda barcha faktlar mavjud. Masalan, shifokor odamda virus borligini aniqlash uchun qon testlarini o‘tkazadi. Qon testlari ijobiy bo‘lib chiqdi, shuning uchun sizda bu virus aniq ekanligi haqida xulosa qilishimiz mumkin. Agar siz muammolarni hal qilmoqchi bo‘lsangiz, chegirma ishlatish uchun ajoyib mahoratdir. Induksiya – tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarini o‘z ichiga oladi, ya’ni umumlashtirish asosida xulosalar chiqarish. Sizning qo‘lingizda barcha aniq ma’lumotlar yo‘q. Biroq siz tanqidiy fikr yuritasiz va javob berishga yordam beradigan naqshlar, maslahatlar va metodologiyadan xabardor ekanligingizni tushunasiz.
Masalan, siz shifokorga isitma, aksirish va yo‘talish bilan kelasiz. Shifokor testlarni o‘tkazmaydi, ammo ular sizda gripp borligini ko‘rsatadi, chunki sizning alomatlaringiz gripp bilan kasallangan odamga xosdir. Oʻgʻirlash kichik fikrlash koʻnikmalarini oʻz ichiga oladi, yaʼni siz ega boʻlgan oz miqdordagi bilimga asoslangan holda eng ehtimoliy yoki mantiqiy xulosaga kelish. Javobga ishonchingiz komil emas, lekin siz tanqidiy fikr yuritishingiz va bilimli taxmin qilishingiz mumkin. Ijodiy tafakkur esa o‘rnatilgan mavzu bo‘yicha yangi g‘oyalarni yaratish uchun noodatiy, noan’anaviy va muqobil usullarda mavzu haqida fikr yuritishni o‘z ichiga oladi. Ijodkor muammoni ilgari ishlatilmagan nuqtayi nazardan hal qilishga harakat qiladi. Ijodiy tafakkur mantiqsiz bo‘lib ko‘rinsa-da, aslida, u insoniyat taraqqiyotining buyuk omilidir. Ijodiy shaxslar bozorlardagi bo‘shliqlarni yoki ishlarni bajarishning yangi, osonroq, tezroq va yaxshiroq usullarini aniqlaydilar. Kreativ kishilar muammoga yondashishning ajoyib yangi usulini o‘ylab topsa, ularning yangi usuli yangicha kashfiyotlarning paydo bo‘lishiga olib kelishi mumkin.
Tafakkur operatsiyalari shunday jarayonlarni o‘z ichiga oladiki, bunda biri sodir bo‘lishi uchun ikkinchisini o‘z-o‘zidan talab etadi. Ular quyidagilardan iborat: analiz shunday bir tafakkur operatsiyasidirki, uning yordami bilan biz narsa va hodisalarni fikran yoki ularning xususiyatlarini amaliy tahlil qilamiz. Butun bir narsani shu tarzda qismlarga bo‘lish usuli analiz deb ataladi. Tabiat va jamiyatdagi bilim va tajribalarni insonning o‘zlashtirib olishi analizdan boshlanadi.
Ma’ruza va dars jarayonlarida tafakkurning analiz qilish operatsiyasi muhim o‘rin tutadi. Matnni gaplarga, gaplarni so‘zlarga, bo‘g‘inlarga, tovushlarga ajratish singari aqliy faoliyatlar bajariladi. Muammoli topshiriq va masalalarni yechish ham analizdan boshlanadi.Endi tafakkurninng keyingi operatsiyasi sintez hisoblanib, shunday bir tafakkur operatsiyasidirki, biz narsa va hodisalarning analizga bo‘lingan, ajratilgan ayrim qismlarini, bo‘laklarini sintez yordami bilan fikran yoki amaliy ravishda birlashtirib butun holiga keltirishdir.
Sintez elementlarining narsa va hodisalarning qismlari va bo‘laklarini bir butun holga keltirishdan iborat aqliy faoliyatdir. Maktabga tayyorlov guruhida bolalar o‘z harf xaltasidagi kesilgan harflardan foydalanib, bo‘g‘in, bo‘g‘inlardan so‘z, so‘zlardan gap tuzadilar. Taqqoslash ham tafakkur opertsiyasi hisoblanib, insonning ijtimoiy faoliyatida, bilimlarni o‘zlashtirishida, voqelikni to‘laroq aks ettirishida bir-biriga o‘xshash jihatlarning farqini, shuningdek, bir-biridan ajralib turadigan, ammo ular o‘rtasidagi o‘xshashlikni topishdan iborat fikr yuritish operatsiyasi katta ahamiyatga ega.
__________________________
Ivanov P.I. Umumiy psixologiya: Darslik, O‘zROO‘MTV. – T.: O‘zbekiston
Taqqoslash shunday bir tafakkur operatsiyasidirki, uning vositasida obyektiv dunyodagi narsa va hodisalarning bir-biriga o‘xshashligi va bir-biridan farqi aniqlanadi. Taqqoslab fikr yuritish sezgilarimiz va idrokimizda hali gavdalanmagan o‘xshashlik va tafovutni topish zaruriyati vujudga kelgan paytda namoyon bo‘ladi. Taqqoslash ikki yo‘l bilan amalga oshiriladi: amaliy (konkret narsalarni bevosita solishtirish) va nazariy (tasavvur qilinayotgan obrazlar va narsalarni ongda fikran taqqoslash). Inson tevarak-atrofdagi barcha narsa va hodisalarni bevosita aks ettirish, qo‘l bilan paypaslash imkoniyatiga ega emas. Shu bois to‘planadigan bilimlarning aksariyati fikr yuritish orqali, mantiq yordamida anglashiladi. Ular o‘rtasidagi o‘xshashlik va farqlar nazariy taqqoslash asosida ajratiladi.Shu o‘rinda abstraksiya operatsiyasini ham eslab o‘tish maqsadga muvofiq. Bu narsa va hodisalarning qonun va qonuniyatlarining ayrim belgisi, sifati, alomati yoki xususiyatlarini fikran ulardan ayirib olib, mustaqil fikr obyektiga aylantirishdan iborat fikr yuritish operatsiyasidir.
Masalan, bilish jarayonida tabiat, jamiyat va ayrim insonlarga xos bo‘lgan go‘zallik belgisini ayirib olib, ularning go‘zalligi to‘g‘risida emas, balki umuman go‘zallik, ya’ni estetik kategoriya mazmunidagi tushuncha yuzasidan mulohaza yuritiladi. Abstraksiyalash, shunday tafakkur operatsiyasidirki, bu operatsiya yordamida avval moddiy dunyodagi narsa va hodisalarning muhim xususiyatlarini farqlab olamiz, so‘ngra ulardagi muhim bo‘lmagan, ikkinchi darajali belgilarini fikran ajratib olamiz.
Abstraksiya analiz natijasida vujudga keladi. Fan va texnika rivoji avj olgan hozirgi davrda kishilarga uzatilayotgan axborotlarning ma’lum qismi abstrakt holda inson ma’naviy mulkiga aylanmoqda. Lekin abstrakt holatdagi axborotlar qiyinchilik bilan o‘zlashtiriladi. Shunga qaramay, abstakt holatdagi bilimlar ko‘lami kundan kun ortib bormoqda. Chunki yangi kashfiyotlar, ixtirolar zamiridan kelib chiquvchi qonuniyatlar, murakkab bog‘lanishlarning barchasi abstrakt atamasida o‘z ifodasini topmoqda.
Umumlashtirish ham tafakkur operatsiyasi hisoblanib, psixologiyada umum- lashtirishning keng qo‘llaniladigan ikki turi: tushunchali umumlashtirish va hissiy- konkret umumlashtirish yuzasidan ko‘proq fikr yuritiladi. Tushunchali umumlashtirishda predmetlar muhim belgi asosida umumlashtiriladi. Hissiy-konkret umumlashtirishda esa predmetlar topshiriq talabiga ko‘ra tashqi belgi bilan umumlashtiriladi. Umumlashtirish deganda, psixologiyada narsa va hodisalardagi xossa, belgi, xususiyatlarni topish va shu umumiylik asosida ularni birlashtirish tushuniladi Masalan: temir, oltin va boshqalarda mavjud bo‘lgan o‘xshashlik va umumiy belgilarni yagona tushuncha ostuda to‘plab, uni metall degan ibora bilan nomlashimiz mumkin. Umumlashtirish abstraksiya operat- siyasidan ajralgan holda sodir bo‘lmaydi. Tafakkur operatsiyalaridan biri bo‘lgan konkretlashtirish – hodisalarning ichki bog‘lanishi va munosabatidan qat’i nazar, bir tomonlama ta’kidlashdan iborat fikr yuritish operatsiyasidir.
Odam eng murakkab qonun hamda tushunchalarni konkretlik darajasiga aylantirishga harakat qiladi. Masalan, inson “qiymat” tushunchasini “odamning qadr-qimmati”, “tovarning qiymati” shaklida konkret- lashtiradi va hokazo. Tasniflash haqida fikr yuritadigan bo‘lsak, insonning bilish faoliyatida muhim o‘rin tutuvchi flkr yuritish operatsiyalaridan biri hisoblanadi. Bir turkum narsalar ichida bir-biriga o‘xshashlarini boshqa turkumdagilardan farq qilishiga qarab, narsalarni turkumlarga ajratish tizimi tasniflash deb alaladi. Masalan, kutubxonadagi kitoblar mazmuniga, shakliga, noyobligiga ko‘ra teriladi. O‘quvchilarning alifbe tartibi bilan tuzilgan ro‘yxati, jinsiy belgilari, ulgurishlari va qiziqishlarini nazarda tutib turkumlarga ajratish ham tasnifga misol bo‘ladi. Fikr obyektiv hisoblangan narsa va hodisalarni zamon (vaqt), makon (fazo) va mantiqiy jihatdan ma’lum tartibda joylashtirishdan iborat fikr yuritish sistemalashtirish operatsiyasi hisoblanadi. U bilimlarni o‘zlashtirishda, ko‘nikma va malakalarni tartibga solishda muhim o‘rin tutadi. Sistemalashtirish yordamida narsa va hodisalar, faktlar, fikrlar va obyektlar makonda, vaqtda egallagan o‘rniga qarab mantiqiy joylashtiriladi.

____________________

O‘zbekiston milliy insiklopediyasi VIII jild. – T.: Davlat ilmiy nashriyoti 2008-yil.– B. 774, 299