Mavzu: Banklarning moliya bozoridagi faoliyatini takomillashtirish. Reja: Kirish

3.Banklarning moliya bozoridagi faoliyatini takomillashtirishda xorij tajribasi.
Jahon moliya bozorini xalqaro miqyosda globallashgan bozor deb tavsiflash mumkin. Jahon moliya bozori moliyaviy globallashuv jarayoni mahsuli bo’lib, industrial mamlakatlarni umumjahon miqyosda iqtisodiy samaradorligini keskin oshirdi. Lekin bu jarayon rivojlanayotgan mamlakatlar rivojiga ijobiy ta’sirdan ko’ra ko’proq salbiy ta’sir ko’rsatishi hozirda barchaga ayon bo’lib qoldi. Buning sababi rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti industrial davlatlar iqtisodiyotiga ko’pdan bog’liqligida deb bilish mumkin.
Ammo bunga qaramasdan rivojlanayotgan mamlakatlar iloji boricha moliyaviy globallashuvning ijobiy taraflarini o’zlarida joriy qilishni tinmay davom ettirmoqdalar. Misol uchun, Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari, Rossiya, Qozog’iston, Ukraina, Latviya, Litva, Estoniya, Xitoy, Indoneziya, Malayziya, Singapur, Koreya, Janubiy Afrika Respublikasi, Braziliya, Chili, Argentina va shu kabi davlatlar. Bu mamlakatlaming borgan sari jahon moliya bozoridagi salmog’i oshib bormoqda, moliyaviy globallashuv jarayonlariga qo’shilishi tezlashmoqda, natijada iqtisodiy samaradorligi sezilarli ortmoqda.
Moliyaviy globallashuv sharoitida moliya bozorlarini rivojlanishi uzoq kelajakda dunyoning istalgan joyidan va vaqtda ishtirok etish imkonini beruvchi xalqaro elektron birjani vujudga kelishini (hisob-kitob markazi va markaziy depozitariy bilan kompleksda) tahmin qilish mumkin. Hozirda jahon moliya bozorlaridagi qimmatli qog’ozlarning aylanishi xalqaro tovar aylanmasi hajmidan 60-70 barobar ko’p, bu ko’rsatkichning borgan sari ortib borishi tendensiyasini kuzatish mumkin. Bunda xalqaro portfel investitsiyalarining salmog’i bevosita investitsiyalar va xalqaro kreditlar hajmidan sezilarli katta bo’lib, bunga moliya bozorlarining iqtisodiyotdagi rolini oshib borishi, sekuritizatsiya jarayonlari va moliya injiniringining tez sur’atlar bilan rivojlanishi sabab bo’lmoqda.
Statistik ma’lumotlaming tahlili quyidagilami ko’rsatadi:

• 
  moliya bozorlarining o’ta notekis rivojlanishi,
  
• 
  raqobatning kuchliligi,
  
• 
  mamlakatlar ulushlarining barqaror emasligi.
  

Industrial va rivojlanayotgan davlatlar va ulaming moliya bozorlari yillik kapitalizatsiya darajasining keskin farqlanishi; 10-15 yillik o’lchamga ega uzoq muddatli tendensiyalar. Masalan, shu davr davomida Fransiya, Ispaniya, Gonkong, Indoneziya, Xitoy, Turkiya, Meksika, Hindiston, Rossiya kabi davlatlar o’z salmog’ini tez oshirgan. Bir qator rivojlangan davlatlarda (Shvetsariya, Germaniya, AQSH) va ba’zi rivojlanayotgan mamlakatlarda (Braziliya, Hindiston) aksiyalar bozorining o’sish sur’atlari barqaror oshib borgan. Aksincha 1990-yillaming o’rtasida bir qator mamlakatlar (Yaponiya, Kanada, Tayvan, Koreya, Malayziya) investitsion resurslami jalb qilish borasida o’z o’rinlarini berib qo’yganlar.
Jahon amaliyotida moliya bozorining anglo-sakson, kontinental, islom va gibrid modellarini ajratish mumkin. Bu modellaming barchasi moliya bozorining nazariy-konseptual modellariga asoslanadi. Ma’lumki, ular qaysi mamlakatga oid ekanligi, uning rivojlanganligi darajasi, undagi jamiyat tomonidan tanlangan ijtimoiy-iqtisodiy model va mavjud mentalitetga (traditsiyalarga) hamda ulardagi ichki va tashqi omillaming ta’siri qonuniyatlari va darajasi hamda boshqa belgilarga qarab farqlanadi. Lekin modellaming barchasi qaysi mamlakatda bo’lishidan qat’iy nazar o’zlarining iqtisodiyotdagi va globallashuv sharoitlaridagi roli va funksiyalarini ma’lum darajada bajaradi. Masalan, industrial mamlakatlarda moliya bozorining asosan anglo-sakson yoki kontinental modellari bo’yicha tuzilganini, ko’pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarda esa gibrid yoki anglo-sakson yoki kontinental (germancha) modelni, musulmon davlatlarida islom modelini ko’rish mumkin. Jumladan o’tish iqtisodiyotiga mansub davlatlarda ko’proq gibrid modelini kuzatish mumkin, ammo ulaming infratuzilmasi samaradorligi bo’yicha industrial mamlakatlar modellariga hozircha tenglasha olmaydi. Bunda aytish joizki, bu mamlakatlarda moliya bozorlarining shakllanishi xususiyatlari ko’p jihatdan ulardagi ta’sir etuvchi omillarga va mavjud rivojlanish sharoitlariga bog’liqligini kuzatish mumkin.
Umuman olganda, har qanday mamlakatning moliya bozori modeli unda tashkil topgan mulkchilik tizimi tuzilmasi va ta’sir etuvchi fundamental omillar asosida shakllanib va rivojlanib boradi.Hozirda mavjud modellarning ichida eng rivojlangan, hajmli va mukammali anglo-sakson modeli hisoblanadi.
Moliya bozori modellarini ikki guruhga ajratish mumkin:
-moliyalashtirishning qarz usulini ulush kiritish usulidan ustunligi bilan tavsiflanuvchi yirik institutsional investorlar salmog’ining ko’pligiga asoslangan model;
-moliyalashtirishning ulush kiritish usulini qarz usulidan ustunligi bilan tavsiflanuvchi chakana mayda investorlar salmog’ining ko’pligiga asoslangan model.
Moliya bozori modellarini nazariy jihatdan quyidagi belgilar negizida ajratish mumkin: mamlakat iqtisodiyoti modelining tuzilishi va mamlakat aholisining traditsion ma’naviy boyliklari.
AQSH va Buyuk Britaniya moliya bozorlarining qatnashchilari Germaniya va Yaponiyadagilardan farqli konservativlik darajasi kamroq va risklarga ko’proq moyil. Bulaming barchasi anglo-sakson modeli asosidagi moliya bozorlarini liberalligini, ochiqligini, faolligini, ammo inqirozlarga ta’sirchanligini belgilaydi.
Islom traditsiyasiga asoslangan moliya bozori modeli. Bu traditsiya islom moliyasi shaklida namoyon bo’ladi. Unda moliya bozori qatnashchilari tomonidan Islom dini ko’rsatmalariga va “harom” tushunchasiga rioya qilinadi. Islomiy moliya institutlari oldindan belgilangan foiz daromad olishlari va spekulativ operatsiyalar bajarishlari mumkin emas, ular faqat ulushlar va ijara asosida ishtirok etishlari, mulkni nasiyaga sotib olish va sotishi mumkin. Pul resurslarini jalb qilish uchun depozitlar o’miga aksiyalar, investitsiya fondlari, foiz to’lovlari oldindan belgilanmagan jamg’arma va investitsiya hisobvaraqlari (banklar bilan sheriklik asosida), foizli obligatsiyalar o’rniga diskontli obligatsiyalar qo’llaniladi (diskontani ustama haq sifatida belgilab). Natijada Pokiston, Bahrayn, Quvayt, Indoneziya, Eron, Malayziya moliya bozorlarida obligatsiyalar “ribo”, ya’ni “harom” hisoblangani, derivativlar esa qimorga o’xshaganligi uchun bunday segmentlar mavjud emas. Pokistonda ustamali davlat obligatsiyalari maxsus investitsiya fondlari ulushlariga konvertatsiyalantiriladi va ushbu fondlar orqali loyihaviy moliyalashtirishga asoslanib hukumat moliyalashtiriladi. Xalqaro statistikada qarz munosabatlarini mujassamlashtiruvchi qog’ozlar bo’yicha islom mamlakatlari keltirilmaydi.
Ko’pincha bozor instrumenti bo’lmagan “ulushli ishtirok qog’ozlari” (participation paper) va “sheriklik qog’ozlari” (partnership paper) chiqarilib, ular bo’yicha investorlar mablag’larini aniq loyihalarga (uy-joy, yo’llar, kasalxonalar va shu kabilarga asoslangan) markaziy va mahalliy hokimiyatlar bilan birgalikda “birgalikda moliyalashtirish” asosida yo’naltiradilar. Bu esa Islom dini tomonidan ma’qullanadi va moliyalashtirishning “Islom” shakli deyiladi.
Moliya bozorini islomiylashtirish uning soddalashuviga, banklar rolining oshishiga, yirik investorlaming ko’payishiga, depressiv holatga tushishiga, ko’p sonli chakana va yirik xorijiy investorlaming, derivativlar va foizli obligatsiyalar segmentlarining yo’qligiga olib keladi.
Yapon traditsiyalariga asoslangan moliya bozori modeli. Ushbu traditsiya quyidagilarda namoyon bo’ladi:

• 
  Davlat tuzilmasi yoki biznesda insonlaming pog’onalilikka (ierarxiya) intilishi, o’zidan yuqori pog’onada turgan shaxsga sodiqlik;
  
• 
  bir kompaniyaga butun hayot mobayniga yollanish tizimi;
  
• 
  vasiylikka muhtojlik;
  
• 
  shaxsiy manfaatlarini aksiyadorlamikidan yuqori qo’yish («korporatsiya- oila», sezilarli oshib bomvchi mehnat haqi va ijtimoiy to’lovlar tamoyili asosida);
  
• 
  yaqqol kollektivizm, jamiyatga o’ta tobelik, o’zini moddiy cheklash («halol kambag’allik», ishga fidoiylik etikasi), Yaponiyani dunyodagi alohida missiyasini oshirish;
  
• 
  anglo-sakson traditsiyasidan farqli, aholining yuqori darajadagi j am g’arm a normasi.
  

Moliya bozorining Yapon modelini AQSH modelidan keyingi o’ringa qo’yish mumkin. Ularning ikkalasi islomiy moliya bozorlaridan ustun.
Germaniya traditsiyalariga asoslangan moliya bozori modeli. Diniy e’tiqodlarning farqliligiga qaramasdan, Germaniya va Yaponiya modellarining o’xshash taraflari mavjud. Sabab, bu mamlakatlarda aholining iqtisodiy qarashlari ko’p jihatdan mos kelishidir. Germaniya xalqi boshqalardan farqli bir muncha xususiyatlarga ega bo’lib, ularga quyidagilarni kiritish mumkin: praktitsizm, ierarxizm, o’ta mehnatkashlik, ijtimoiy himoyaga, risksizlilikka va jamg’armaga moyillik. Anglo-sakson modelida esa mobillikka, ixtirochilikka, risklilikka, opportunizmga, agressivlikka, o’zgarishlarga moyillik ko’proq seziladi; kompaniya rahbariyati tomonidan shaxsiy manfaatlarini aksiyadorlamikidan yuqori qo’yilishi, kompaniya menejmentini aksiyalar kursini va ular bo’yicha yuqori dividendlar to’lovlarini oshirishga yo’nalganligi. Bunda korporativ boshqaruvning germancha modelida ko’proq kompaniyaning manfaatlari aksiyadorlarga xizmat ko’rsatishdan ustun qo’yilgan.
Moliya bozorining yuqori darajada tashkillashganligi uning alohida faoliyat mexanizmi bilan belgilanadi. Bu mexanizm iqtisodiyotning qonun va kategoriyalarining to’liq amal qilishi negizida va davlatning regulativ siyosati asosida moliya bozorining barcha qatnashchilarining bevosita ishtiroki natijalari bilan belgilanadi, davlat va iqtisodiyot sub’ektlari tomonidan birgalikda harakatga keltiriladi.
Moliya bozorining xossalari quyidagilardan kelib chiqadi:
-moliyaviy instrumentlar va ular bo’yicha iqtisodiy-huquqiy munosabatlami ta’minlovchi tashkillashgan murakkab infratuzilmaga (institutsional va funktsional tuzilmaga) va faoliyat mexanizmiga ega dinamik tizim;
-ochiqlik, teng imkoniyat, erkin raqobat, ob’ektiv bozor bahosi, risklilik, omillar va voqeliklarning o’lchamliligi (tahlil qilinishi, baholanishi va prognozlanishi mumkinligi);
-moliyaviy instrumentlaming monetizatsiyalashgan real bazis va sifat bilan ta’minlanganligi, standartlashganligi va unifikatsiyalanganligi;
-bozor va uning qatnashchilarining informatsion shaffofligi;
-moliyaviy instmmentlarning optimal hajmi va baholarining ob’ekiv talab
va taklifdan kelib chiqqan holda shakllanishi;
-moliyaviy instrumentlaming erkin muomalasi industriyasi uchun bozor infratuzilmasi bilan ta’minlanganligi;
-bozor qatnashchilarining biznes quvvati potensiali (sifat parametrlari darajasi miqdori bo’yicha);
-bozoming tartiblashtirilganligi (muvofiqlashtirilishi va nazorat qilinishi darajasi bo’yicha).
Moliya bozorining muhim xossalariga quyidagilar kiradi: bozor geografiyasi kengligi va chegaralari, bozoming tashkiliy modeli parametrlari, bozoming raqobatbardoshligi va xavfsizligi darajasi, bozoming risklilik darajasi, bozoming jalbdorliligi, bozoming egiluvchan moslashuvchanligi darajasi, bozoming iqtisodiy otga ekvivalentlilik darajasi, bozor funksiyalarining bajarilishi darajasi, bozoming omillarga ta’sirchanligi darajasi. Sanab o’tilgan xossalar moliya bozori muhitining quvvat potensialini belgilaydi va rivojini shakllantiradi. Ya’ni, moliya bozori muhitining quwat potensiali darajasi bosh xossa sifatida moliya bozorining sanab o’tilgan xossalari darajasi miqdori bilan belgilanadi va baholanadi.
Moliya bozorining bozor munosabatlari tizimidagi ahamiyati uning tomonidan quyidagi qulay sharoitlami ta’minlanishi bilan bog’liq asosiy vazifalari asosida belgilanadi:

• 
  iqtisodiyotning real sektoriga investitsion moliya resurslarni samarali jalb qilinishi;
  
• 
  kapitalning samarasiz tarmoqdan samaralisiga qayta taqsimlanishi;
  
• 
  davlat budjetiga xizmat ko’rsatishi, uning kamomadini qoplash uchun pul mablag’larining samarali jalb qilinishi;
  
• 
  iqtisodiyotning holatini aniq bozor indikatorlari yordamida baholanishi;
  
• 
  -inflatsiya sur’atlari va valuta kurslari o’zgarishiga operativ ta’sir
  ko’rsatilishi;
  
• 
  davlatning pul-kredit va budjet-soliq siyosatini ob’ektiv va mutanosiblikda olib borilishi;
  
• 
  mulkka egalik huquqini ishlab chiqarish vositalariga qayta taqsimlanishi;
  
• 
  jahon globallashuvi jarayonlariga milliy iqtisodiyotning
  integratsiyalashuvi.
  

Xulosa
Bozor iqtisodiyoti sharoitida banklar kredit tizimining asosiy bo'g'inidir. Bank kreditlashdan kelib chiqadigan iqtisodiy (pul) munosabatlar davlatning, yuridik va jismoniy shaxslarning kredit tashkilotlarida to'plangan vaqtincha bo'sh pul mablag'larini yuridik va jismoniy shaxslarga qaytarish sharti bilan berish imkonini beradi.
Bank va nobank kredit tashkilotlarining tashkil etilishi va faoliyati bank huquqini tashkil etuvchi huquqiy normalar majmui bilan tartibga solinadi.
Keyingi yillarda moliyaviy munosabatlarni, jumladan, bank faoliyatini tartibga solishning qonunchilik bazasi faol shakllantirildi. Rossiya rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda moliyaviy munosabatlarni huquqiy tartibga solish tajribasini o'zlashtirib, uni ko'plab iqtisodiy va ijtimoiy o'zgarishlarda, ishlab chiqarish salohiyatini rivojlantirishda, davlat moliyasini mustahkamlashda o'z ifodasini topgan ichki zaminda sindirdi.
21-asrda banklar oldida. banklar faoliyat ko'rsatayotgan muhitning oqibati bo'lgan muammolar yuzaga keladi. Bu hodisalar global, Yevropa va milliy miqyosda sodir bo'ladi.
Bankni o'zgartirishning asosiy yo'nalishlarini ta'kidlash kerak:
Moliyaviy bozorlarning globallashuvi, tarqoq moliyaviy xizmatlar bozoridan bir hil bozorga o'tishni oldindan belgilab beradi.
Texnologiyaning rivojlanishi global integratsiyalashgan jarayonlarga o'tish imkonini beradi, bu esa o'zaro bog'langan firmalarning yagona tarmog'ini shakllantirish imkonini beradi.
Yevropa hamjamiyatining kengayishi va rivojlanishi valyuta integratsiyasi bilan birgalikda umumiy Yevropa bozorini yaratishni rag'batlantiradi.
Banklar o‘z xizmat takliflarini bozorning alohida segmentlarining rivojlanish tendensiyalarini hisobga olgan holda o‘ziga xos ehtiyojlariga moslashtiradi [13, B. 266].
Bugungi kunda tovar bozorining rivojlanishi va moliya bozorining paydo bo'lishi sharoitida bank tizimining tuzilishi tubdan o'zgarib bormoqda. Moliya institutlarining yangi turlari, yangi kredit vositalari va mijozlarga xizmat ko'rsatish usullari paydo bo'lmoqda. Kredit tizimini tashkil etishning maqbul shakllari, kapital bozorida samarali ishlaydigan mexanizm, tijorat tuzilmalariga xizmat ko'rsatishning yangi usullari izlanmoqda.
Barqaror, moslashuvchan va samarali bank infratuzilmasini yaratish Rossiyada iqtisodiy islohotlarning eng muhim vazifalaridan biridir. Bank sektori ichidagi munosabatlarning butun tizimi, banklar va ularning mijozlari o'rtasidagi munosabatlar tamoyillari tubdan o'zgarishi kerak. Xorijiy amaliyotni puxta o‘rganish orqali tsivilizatsiyalashgan dunyoda qabul qilingan va bozor moliya tuzilmalarining ko‘p asrlik tajribasiga asoslangan kredit tashkilotlari faoliyatining yo‘qolgan oqilona tamoyillarini tiklash zarur [11, B. 399].
Shunday qilib, investitsiya banklari korxonalar va hukumatlarga kapital qo'yilmalarni moliyalashtirish uchun birlamchi bozorlarda o'zlarining yangi qimmatli qog'ozlarini (qarz yoki kapital) sotishda yordam berishga ixtisoslashgan firmalardir. Bunga qo'shimcha ravishda, qimmatli qog'ozlarni sotish tugallangandan so'ng, investitsiya bankirlari ushbu qimmatli qog'ozlarning ikkilamchi bozorini broker va diler sifatida shakllantiradilar. Aksiya yoki obligatsiyalarning yangi chiqarilishi dastlabki taklif deb ataladi. Qimmatli qog'ozlarni bozorga olib chiqishda investitsiya banklari mijozni uch bosqichdan o'tkazadilar: tashkiliy bosqich, qimmatli qog'ozlarni joylashtirishni kafolatlash bosqichi - anderrayting (xavfni qabul qilish) va joylashtirish. Savdo usuli va mijozning ehtiyojlariga qarab, investitsiya bankiri o'z xizmatlarini taklif qilishi mumkin. Anderrayting - bu jarayon uning davomida investitsiya banklari qimmatli qog'ozlarning yangi chiqarilishini qat'iy belgilangan narxda qayta sotib olishni kafolatlaydi, ya'ni. investitsiya banklari aktsiyalarning yoki obligatsiyalarning butun chiqarilishini belgilangan narxda qaytarib sotib oladi va keyin bu qimmatli qog'ozlarni individual investorlarga sotadi.