dala zarangi, oqqarag‘ay, qayrag‘och,
amur barxat daraxti, oq va
sinuvchan tol, grek yong‘og‘i, mevali turlar va boshqalar kiradi.
Tuproq tanlamaydigan oligotrof o‘simliklar
– bu guruhga
mansub daraxt-butalar unumsiz erlarda ham bemalol o‘saveradilar.
Bu guruh vakillari tuprog‘i oz, toshloq, qum-shag‘al yoki tog‘ jinslari
sochilib yotgan joylarda ham o‘sa oladi. Shubhasiz, bunday
o‘simliklar unumdor tuproqlarda ham yaxshi o‘sadilar, ularga oddiy
qarag‘ay, qayin, archa, jiyda,
chakanda, zirk, aylant, oq akasiya,
saflora, yulg‘un va boshqalar misol bo‘la oladi.
Relef,
o‘simliklar o‘sishiga bevosita ta’sir etmasada, iqlim va
tuproq kabi ekologik omillarga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Dengiz
sathidan tog‘lar bo‘ylab yuqoriga ko‘tarilganimiz sayin har 100
metrda havo harorati 0,6-1,0
0
ga pasayib boradi, shu bilan bir qatorda
tabiiy yog‘in miqdori, ya’ni namlik ortib boradi. Bunday o‘zgarishlar
o‘ziga xos tog‘ o‘simliklarini paydo bo‘lishiga
olib kelgan, yuqori
tog‘ zonalarida (3200-3500metrdan balandliklarda) o‘simlik o‘sish
sharoitlarini og‘irligidan daraxt–butalar er bag‘irlab o‘suvchi
shakllarni yuzaga keltiradilar va pakana bo‘lib o‘sadilar. O‘simliklar
va hayvonot olami vakillarining hayotiy jarayonlari bir – biri bilan
chambarchas bog‘liqdir. Bu bog‘liqliq quyidagi holatlarda yaqqol
ko‘rinadi:
1.
Ayrim o‘simliklar hasharotlar vositasida changlanadilar, bu
kabi o‘simliklar entomofil o‘simliklar deb ataladi. Mevasi va urug‘i
turli hayvonlar yordamida tarqaladigan o‘simliklar zooxor
o‘simliklar deb ataladi.
2.
Hayvonlar o‘simlik dunyosi uchun zaruriy hayotiy omillardan
hisoblanmaydilar, aksincha, ko‘p hollarda ular o‘simliklarga zararli
ta’sir ham o‘tkazishlari mumkin. Masalan, qushlar, o‘txo‘r
xayvonlar, kemiruvchilar, o‘rmon hayvonlari daraxt–buta
mevalari,
urug‘larini iste’mol qilib, ularni tarqalishiga yo‘l qo‘ymaydi, yosh
o‘simliklarni iste’mol qiladilar va o‘rmonni tabiiy tiklanishiga
to‘sqinlik qiladilar.
3.
Hayvonot olami vakillari o‘simliklarni o‘sib rivojlanishiga
bevosita ta’sir etmasada, ular o‘sayotgan muhitni kuchli o‘zgartirishi
mumkin. Masalan, er osti hayvonot olami vakillari – chuvalchanglar,
chumolilar, hasharotxo‘r hayvonlar, sichqonsimon kemiruvchilar,
zararkunandalarning qurtlari er ostida hisobsiz
kovaklar va er ostki
yo‘llari hosil qilib, tuproq strukturasini ancha o‘zgartiradi, daraxt–
buta ildizlarini nafas olish jarayotlarini osonlashtiradilar, lekin bir
paytda ularni zararlashlari ham mumkin.
O‘rmonda, qalin o‘sayotgan daraxtzorlarda daraxt–buta turlarini
bir–biriga ta’siri va o‘zaro munosabatlari xilma–xil ko‘rinishlarda
namoyon bo‘ladi. Bu kabi munosabatlarning asosida albatta
yorug‘lik, namlik, tuproqdagi oziq – moddalar uchun, ya’ni yashash
uchun kurash yotadi. Inson o‘z faoliyati davomida o‘simlik
dunyosiga son va sifat jihatidan yaxshilash maqsadida ongli ta’sirini
o‘tkazadi. Inson ming yillar davomida o‘simlik
dunyosidan yangi
shakllarni tanlab olgan, yangi madaniy navlar yaratgan. Hozirgi biz
foydalanib kelayotgan barcha mevali daraxt turlari shu tariqa halq
seleksiyasi natijasida yuzaga kelgandir. O‘rmondagi foydasi kamroq
daraxt turlari kesib tashlangan, o‘rniga foydali daraxt turlari ekilgan.
Bu jarayon ayniqsa, hozirgi davrda tropik o‘rmonlarda jadal
ketmoqda, tropik o‘rmonlar kesib tashlanmoqda, ularning o‘rniga
kofe, kakao, gvozdika, qora murch, xushbo‘y murch, kardamon, qizil
daraxt, qora daraxt, geveya, kabi qimmatli daraxt plantasiyalari barpo
etilmoqda. Inson madaniy o‘simliklarga
raqobat qiluvchi begona
o‘tlarga qarshi doimiy kurashgan, em–xashak ahamiyatiga ega ozuqa
o‘t navlarini yaratgan, yaylovzorlar maydonini kengaytirgan. Inson
boshqa ekologik omillarni ham o‘zgartirishga qodirdir. Unumsiz
erlarni sho‘ri yuviladi, mineral va organik o‘g‘itlar solinib,
unumdorligi
oshiriladi, drenaj tizimi o‘tkazilib, er osti suvlarining
sathi pasaytiriladi va madaniy o‘simliklar etishtiriladi.
Erlarda meliorasiya ishlari amalga oshiriladi, botqoqlar
quritiladi. Buning natijasida nafaqat o‘simlik turlari balki, hududning
mahalliy flora va faunasi tarkibi ham o‘zgarishiga olib keladi.
O‘rmonlarda ham sifatli yog‘och beruvchi daraxt turlariga e’tibor
oshmoqda, ular kam qimmatga ega qayin,
qora-qayin, osina,
qandag‘och kabi daraxt turlarini siqib chiqarmoqda.
Masalan, Evropa davlatlarida qoraqayin o‘rmonlari o‘rnini
qoraqarag‘ayning madaniy o‘rmonlari egallamoqda. O‘zbekiston
sharoitlarida ham terakning tez o‘suvchi turlari va navlari ko‘plab
ekilmoqda. Qum–saxrolarda ko‘chma qumlarni mustahkamlash
maqsadida psammofit o‘simliklar (saksovul, qandim, sho‘ra,
yulg‘un) keng ko‘lamda ekilmoqda.