Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
52 min illər boyu içərisində əzizlədiyi, ruh hadisəsi kimi qoruyub saxladığı xalq ədəbiyyatı yaranan boşluğu doldurmaq üçün aparıcılıq missiyasını öz üzərinə götürdü. “Koroğlu”, “Əsli və Kərəm”, “Abbas və Gülgəz”, “Aşıq Qərib” və s. kimi şedevrlər məhz bu mərhələdə yarandı. XVIII əsr Azərbaycan poeziyasının möhtəşəmliyinin və mərhələ funksiyası oynamağının əsasında qaynaq olaraq XVI- XVII əsrlərdən başlayan yeni düşüncə texnologiyaları dayanır. Əlbəttə bu lay ədəbiyyatın və mədəniyyətin keçib gəldiyi yolda daha qədim və daha doğma, etnos təsəvvürlərinə yaxın, etnosun özünün olan idi. Orta əsrlərin qarışıqlıqlarından xalqla birlikdə süzülüb gələn, onun könül rübabını səsləndirən, bütün dərdlərinə həmdəm olan bu ruh heç zaman öləziməmiş, əksinə öz axarında kütlə ilə addımlamışdı. Siyasi izdivacların burulğanında, əhalinin ağır güzaranında, qopuzda, sazda, nəğmədə, bayatıda, nağılda, dastanda, rəvayətdə, mərasim- lərində boy göstərmiş və milli mədəniyyət faktına çevrilərək yaşarılıq qazanmışdı. Son olaraq XVIII əsr intibahını formalaş- dırmışdı. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində M.P.Vaqifin adı ilə bağlanacaq bir mərhələni, Vaqif mərhələsini bir reallıq kimi klassik ədəbiyyata, bütünlükdə Şərq ədəbiyyatına diktə etmişdi. Məlum olduğu kimi, “XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan intibahı Qafqaz xalqlarının mədəniyyətinin inkişafına təsir göstərir; ədəbiyyatda, incəsənətin müxtəlif sahələrində - təsviri- dekorativ sənətdə, musiqidə demokratik yüksəliş qonşu xalqların mədəniyyətinin demokratik əsaslar üzərində yenidən qurulmasına təkan verir. XVI, xüsusən, XVII-XVIII əsrlərdə Azərbaycan türkcəsi intibah mədəniyyətinin ifadəsi kimi Qafqazda ədəbi-bədii təfəkkürün əsas ifadə forması olur. 53 Ümumiyyətlə, Azərbaycan intibahı mürəkkəb tarixi şəraitdə təşəkkül tapır, - mürəkkəblik intibah mədəniyyətinin daha çox faktlaşdığı XVIII əsrdə qalır... XVIII əsrin əvvəllərində baş verən ictimai-siyasi hadisələr Azərbaycan xalqını məcbur edirdi ki, öz taleyi barəsində düşünsün; V.N.Leviatovun göstərdiyi kimi, bir tərəfdən İran, bir tərəfdən də Rusiya ölkənin istilası üçün çalışırdılar, işğalçılara qarşı mübarizə isə xalqın mənəvi birliyini gücləndirirdi. Nadir şahın dövründə şəhər təsərrüfatı dağılırdı, ticarət gücsüzləşir, sənətkarlığın inkişafı ləng gedirdi. XVII əsrin sonu XVIII əsrin əvvəllərindən başlayaraq feodal cəmiyyəti dağılırdı. Şəhərlərin süqutu kəndin ictimai-siyasi, eləcə də mədəni rolunu artırırdı, kənd milli mədəniyyətin təmsilçisi kimi çıxış edirdi; bu da imkan verirdi ki, ümumşərq – müsəlman mədəniyyətinin yerini xalqın daxili ehtiyacını ödəyən (və onun üçün anlaşıqlı olan) mədəniyyət tutsun” (24, 125). Bir qədər ağır, həm də məsuliyyətli olsa da ümumşərq, müsəlman mədəniyyətində klassik poeziya ənənəsi nə qədər möhtəşəmlik dövrü yaşasa da, böyük uğurlara imza atsa da bütün müstəvilərdə xalqın daxili ehtiyacı ilə axıra qədər üst-üstə düşmürdü. Əlbəttə biz Şərq mədəniyyəti, böyük islam ədəbiyyatı anlamında düşüncəyə hansısa oponentlik mövqeyində və yaxud da iddiasında deyilik və həm də mövcud düşüncələrə sadəcə olaraq sədaqət göstərmək, baş əymək məqamında da deyilik. Ədəbi-mədəni mühitin inkişaf tendensiyasını, ictimai-siyasi proseslərin gedişini və onların düşüncəsində olan (qayğısı ilə əhatələnən) mədəniyyətin spesifikasını və mahiyyətində olanların durğunluq, inkişaf və tənəzzül keçirmə halının fərqindəyik. Siyasi hakimiyyətdə olan böhran, siyasi ziddiyyətlərin əndazədən çıxması, ara müharibələri, çəkişmələr feodal 54 cəmiyyətinin tənəzzülünü, şəhər mədəniyyətinin eniş dövrü yaşamasını qaçılmaz edirdi. Səfəvilər xanədanının son dövrlərinin, eləcə də Nadir şahın siyasi və mədəni sisteminin çatları olanları zamanın özündə yükə çevirmişdi. Yeni bir axını, milli olanın oyanışını daha üstün mövqeyə çıxarırdı ki, bu da yaddaşda olanların, etnos arxetiplərinin hərəkatı idi. Ədəbi-mədəni prosesin gedişi bütün müstəvilərdə Oğuz mənqəbələrində boy göstərən milli yaddaşı əvəzləyə bilməmişdi və bunu etmək gücündə də deyildi. Düzdür, islam mədəniyyəti özü intibah hadisəsi olaraq türk düşüncəsinə - istimai, siyasi, mədəni arenasına daxil olmuşdu və böyük dəyişikliklərin gedişinə imkan yaratmışdı. Ancaq bütünlükdə tarixi düşüncədə, əksi yaddaşda olanları sıradan çıxara bilməmişdi. Mərkəzdən, şəhər mədəniyyətindən, qaynar siyasi mühitdən uzaq kəndlərdə ucqar türk obalarında əski mədəniyyət öz çalarları, ritm və ahəngi ilə yaşayırdı. Müxtəlif islami dəyərlərin içərisinə qarışma, özününküləşdirmə, olanların yeni formalarda təkrarlanması, əlavələrin olması kimi hallar da vardı. Ancaq etnosun arxaik yaddaşı, genetik mədəniyyət strukturu öz arxitektonikasını, münəccirliyini saxlayır və müxtəlif formalarda təzahür edirdi. Ə.Abid bu kontekstdə Oğuz mənqəbələrinin yaşarlığını xüsusi olaraq vurğulayır: “Oğuz mənqəbələrinin ədəbiyyatımızdan qalxması islamiyyətin başlanğıcında olmamışdır. Bunlar müsəlmanlığın intişarından sonra da çox zamanlar qüvvətlə yaşamışdır. Azərbaycan və Qafqaz türkləri içində on səkkizinci əsrə qədər davam etdiyini bizə bir çox vəsiqə göstəriyor. Əski azərbaycanlı müəlliflərindən Əbdülhəq ibn Süleyman oğuznamə mənqəbələrinin monqolların məmləkətimizi istilasına qədər yaşadığını qeyd ediyor” (1, 84). Yeri Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|