«Magistratura Mərkəzi» Əlyazması hüququnda

 

20

Nəzəri cəhətdən o da aydındır ki, təhlil üçün götürülmüş hesabat dövrlərinin sayı çox 

olduqda  təhlilin  nəticələri  daha  obyektiv  və  inandırıcı  olur.  Başqa  sözlə,  dinamika 

sıraları  nə  qədər  dərin  və  çoxşaxəli  olarsa  təhlilin  səmərəliliyi  də  bir  o  qədər  yüksək 

olar.  Təcrübədə,  bəzi  hallarda  auditor  müxtəlif  hesabat  dövrlərinin  məlumatlarının 

müqayisəsi zamanı nəzərə alınması vacib olan makroiqtisadi göstəricilərlə rastlaşır və 

onların  nəzərə  alınması  kompleks  təhlilə  subyektivizm  elementlərinin  daxil  olmasını 

labüd edir. Ona görə də nəzəri ədəbiyyatlarda hesabat dövrlərinin sayı və təhlilə cəlb 

ediləcək  informasiyanın  miqdarı  haqqında  məsələnin  həllinin  professional 

hissiyyatdan  və  auditorun  ixtisas  səviyyəsindən  asılı  olduğu  xüsusi  vurğulanır.  Qeyd 

etmək  lazımdır  ki,  hazırda  təsərrüfat  subyektlərinin  auditi  zamanı  auditor  tərəfindən 

sifarişçinin «maliyyə-təsərrüfat tarixi»nin təhlilinin dərinləşdirilməsi və ona daha çox 

maraq göstərməsi auditin keyfiyyətini yüksəltmir və bəzi hallarda onun səmərəliliyini 

aşağı  salır.  Çünki,  hüquqi  cəhətdən  ölkə  müəssisələrinin  «tarixi»nin  5-6  ildən  artıq 

olmaması  və  həmin  dövrlərdə  xeyli  makroiqtisadi  sarsıntıların  baş  verməsi  onların 

müqayisə edilməsi, uçotu və təhlili işlərinin «əsassız yaradıcılığı» çevirir. Fikrimizcə, 

analitik  proseduralar  üçün  auditorun  sərəncamında  iki  illik  mühasibat  balansı  və 

maliyyə  nəticələri  haqqında  hesabat  forması  olduqda,  belə  bir  vəziyyət  optimal 

variant hesab edilə bilər. 

IV.  Qərarların  qəbul  olunması  üçün  meyarların  müəyyən  edilməsi;  Təcrübədən 

məlumdur  ki,  auditor  kompleks  təhlil  zamanı  maliyyə  hesabatlarının  göstəricilərinə 

əsasən  hesablanmış  müxtəlif  əmsalların  dünya  və  ölkə  təcrübəsində  qəbul  edilmiş 

normativ  kəmiyyətlərinə  istinad  edir.  audit  aparılan  dövrün  faktiki  göstəricisi  ilə 

auditor  prosedurasının  həyata  keçirilməsinin  ikinci  mərhələsində  müqayisə  üçün 

seçilmiş  baza  göstəricisi  arasında  kritik  fərq  bu  məsələnin  həllində  əsas  istiqamət 

hesab  olunur.  Bundan  başqa,  auditor  tərəfindən  maliyyə  hesabatının  hər  bir  maddəsi 

üçün  müəyyən  edilən  mütləq  göstərici  də  müqayisə  üçün  baza  rolunu  oynaya  bilər. 

Ona  görə  də,  bazar  münasibətləri  şəraitində  auditor  tərəfindən  müqayisə  bazası  kimi 

seçilmiş kritik fərq və ya mütləq kəmiyyətin artması audit aparılan obyektin müfəssəl 

testləşdirilməsi haqqında qərarın qəbul edilməsi üçün əsas şərt sayılır. 

---

 

21

V. Auditor proseduralarının  yerinə  yetirilməsi  və  nəticələrin  ümumiləşdirilməsi; 

Aydındır  ki,  bu  mərhələnin  mahiyyətini  iqtisadi  təhlil,  onun  nəticələrinin  şərhi  və 

auditor  tərəfindən  aşkar  edilmiş  qeyri-adi  kənarlaşmaların  ümumiləşdirilməsi  prosesi 

təşkil  edir.  bu  zaman  analitik  proseduraların  yerinə  yetirilməsi  və  onun 

layihələşdirilməsi  metodunun  seçilməsi  qarşıya  qoyulmuş  vəzifələr  kompleksindən 

asılı  olaraq  həyata  keçirilir.  Auditor  təhlinin  ardıcılığı  baxımından  ilk  növbədə 

maliyyə  (mühasibat)  hesabatının  oxunması  metodunun  seçilməsi  və  ondan  istifadə 

olunması  probleminin  həllini  məqsədəuyğun  sayır.  Bu  metod  müəssisə  vəsaitlərinin 

və  əldə  edilmiş  mənfəətin  yaranma  mənbələrinin  müəyyən  edilməsi  məqsədilə  dərc 

olunan  hesabatlarda  əks  etdirilmiş  göstəricilərin  mütləq  kəmiyyətlərinin,  uçot 

siyasətinin  əsas  müddəalarının  və  illik  hesabata  edilmiş  əlavələrin  öyrənilməsi  və 

qiymətləndirilməsini  nəzərdə  tutur.  Bu  zaman  maliyyə  hesabatlarındakı  qeyri-adi 

kənarlaşmalara  və  məbləğlərə  xüsusi  diqqət  yetirilir.  Bundan  başqa,  analitik 

proseduraların  yerinə  yetirilməsi  prosesində  auditor  iqtisadi  təhlilin  müqayisə, 

interrolyasiya,  korrelyasiya,  reqressiya  üsullarından,  iqtisadi-riyazi  metodlarından  və 

digər evristik (psixoloji) qaydalardan istifadə edə bilər. 

 

---

 

22

II FƏSİL. AUDİTOR YOXLAMALARI ZAMANI ANALİTİK 

PROSEDURALARDAN İSTİFADƏ EDİLMƏSİ VƏ ONUN 

TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ PROBLEMLƏRİ 

 

2.1. Biznes-plan mərhələsində istifadə olunan analitik proseduralar və 

onların təkmilləşdirilməsi istiqamətləri 

 

Yuxarıda  xüsusi  vurğulandığı  kimi,  bazar  münasibətləri  şəraitində  həyata 

keçirilən  auditor  yoxlamalarının  bütün  mərhələlərində  analitik  proseduralardan 

istifadə olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, analitik proseduralar auditin istər planlaşdıma 

və  istərsə  də  son  mərhələsində  mühasibat  hesabatlarının  məlumatları  əsasında 

hesablanılan  və  qiymətləndirilən  ümumiləşdirilmiş  maliyyə  əmsallarından  istifadəni 

nəzərdə  tutur.  Nəzəriyyə  və  praktikada  geniş  istifadə  edilən  maliyyə  əmsalları,  öz 

növbəsində,  təsərrüfat  subyektlərinin  maliyyə  vəziyyətini  öyrənməyə  və  istifadəçi 

mövqeyindən mühasibat və maliyyə hesabatlarını nəzərdən keçirməyə imkan verir. 

Bizim  fikrimizcə,  auditin  planlaşdırma  mərhələsi  hər  bir  yoxlamanın  aparılması 

üçün vacib sayılan və sistematik təkrarlanan auditor tədbirlərinin siyahısının mexaniki 

surətdə  tərtib  edilməsi  ilə  başa  çatmır.  Məlumdur  ki,  auditor  mühasibat  və  maliyyə 

hesabatlarının  ayrı-ayrı  maddələrinin  və  göstəricilərinin  müqayisəsi  prosesində 

inflyasiya  ilə  bağlı  müxtəlif  növ  kənarlaşmaların  və  risklərin  mövcudluğu  ehtimalını 

yaxşı  bilir  və  bunu  planlaşdırmada  mütləq  şərt  kimi  nəzərə  alır.  Bu  zaman  risk 

dedikdə,  auditin  planlaşdırma  mərhələsində  buraxılan  səhv,  uyğunsuzluq  və  mövcud 

qanunvericiliyin  tələblərinin  pozulması  ehtimalı  və  mümkünlüyü  başa  düşülür.  Ona 

görə  də,  nəzəri  və  praktiki  ədəbiyyatlarda  planlaşdırma  risklərin  azaldılmasına  və 

auditin səmərəli təşkilinə imkan verən proses kimi xarakterizə olunur. 

Məlumdur  ki,  auditin  planlaşdırma  mərhələsində  həyata  keçirilən  analitik 

proseduralar auditor yoxlamalarının senarisinin işlənib hazırlanması və kənarlaşmaları 

(mütləq  və  nisbi  ifadədə)  aşkara  çıxarmağa  imkan  verən  xarakterik  əlaqələrin  və 

asılılıqların  müəyyən  edilməsi  məqsədini  daşıyır.  Məhz  bu  baxımdan,  bazar 

münasibətləri şəraitində auditor yoxlamalarının aparılması məqsədilə həyata keçirilən 

---