Korxona pul oqimlarini operativ rejalashtirish jarayonida foydalaniladigan

Kompaniya moliyaviy holatining ishonchliligini tekshirish jarayonlari 
Moliyaviy tahlil va 
Audit va moliyaviy 
Huquqiy hamkorlik va 

---

137 
baholash 
tekshiruv 
hamrohlik 
1. Amalga oshiradigan mutaxassislar 
Moliyaviy 
analitiklar, 
korxona 
biznesini 
baholash 
boʻyicha 
ekspertlar 
Yuqori malakali 
auditorlar 
Maxsus 
ixtisoslashgan 
yuristlar 
2. Jamoaning ish maqsadi 
Investitsiyalash 
ob’ektining 
haqiqiy 
qiymatini 
aniqlash, 
xaridorga 
uning 
kelgusidagi foydalanishi 
yuzasidan 
turli 
xil 
variantlar 
boʻyicha 
korxona 
qiymati 
dipazazonini belgilash. 
Korporativ 
moliyaviy 
tekshiruv 
oʻtkazish, 
korxona 
faoliyatini 
ekspertizadan oʻtkazish, 
foyda va soliq risklarini 
belgilash. 
Kompainya 
faoliyatini 
yuridik 
va 
huquqiy 
ekspertizadan oʻtkazish, 
uni xarid qilish bilan 
bogʻliq risklarni maksimal 
darajada aniqlash
3. Amalga oshiriladigan ishlar 
- xaridorning korxona 
faoliyatining 
amaldagi 
tartibini saqlab qolish 
yoki navbatdagi biznes 
birligi sifatida xolding 
tarkibiga qoʻshib olish 
nuqtai 
nazaridan 
korxonaning 
bozor, 
investitsion va tugatish 
qiymatlari baholanadi; 
- moliyaviy analitiklar 
buyurtmachiga qimmatli 
qogʻozlarni sotib olish 
toʻgʻrisida qaror qabul 
qilish uchun bir necha xil 
standartlar 
orqali 
aniqlanadigan 
narx 
diapazonini taklif qiladi.
- korxona tushumlari va 
xarajatlari tarkibi tahlil 
qilinadi; 
- ichki nazorat tizimi 
baholanadi; 
- 
asosiy 
vositalar, 
moliyaviy 
qoʻyilmalar, 
debitorlik va kreditorlik 
qarzlari, zaxiralar tahlil 
qilinadi; 
- kredit shartnomalari va 
majburiyatlar 
tahlili, 
shartli 
majburiyatlar 
tahlili amalga oshiriladi; 
- aktivlar va majburiyatlar 
hiso-bining toʻliqligi va 
ishonchlili-gi tekshiriladi; 
- yuzaga kelishi mumkin 
boʻlgan soliq risklari va 
natijani 
(foydani) 
belgilash;
- 
shuningdek 
yuzaga 
kelishi mum-kin boʻlgan 
soliq 
majburiyatlari 
miqdorini 
va 
uning 
moliyaviy natijaga ta’siri 
aniqlanadi. 
- ta’sis hujjatlari, yuridik 
status, 
korporativ 
boshqaruv 
toʻgʻrisidagi 
hujjatlar, 
boshqa-ruv 
organlari hay’at qarorlari, 
asosiy 
ishonchnomalar 
boʻyicha 
sharh 
tayyorlanadi; 
- 
aksiyalar 
boʻyicha 
asosiy 
bitimlar, 
aksiyadorlar va ularning 
mulkiy 
va 
nomulkiy 
huquqlari 
haqida 
ma’lumotlar 
tahlil 
qilinadi; 
- korxona faoliyatini 
davlat tomonidan tartibga 
solish, 
asosiy 
shartnomalar 
va 
korxonaning 
mulkiy 
huquqlari, 
mehnat 
munosabatlari 
va 
shikoyat-da’vo faoliyati 
oʻrganiladi. 

---

138 
4. Ish natijalari 
Korxona biznesini yoki 
aksiyalar 
paketini 
baholash 
toʻgʻrisida 
hisobot. 
Moliyaviy 
ekspertiza 
toʻgʻrisida hisobot. 
Kompaniya 
yuridik 
ekspertizasi 
toʻgʻrisida 
hisobot.
Shuningdek, qimmatli qogʻozlarni joylashtirish boʻyicha PR-agentlar, 
investorlar bilan ishlashga jiddiy yondashilib, potensial investorlar oldiga borib 
taqdimotlar oʻtkaziladi. Bundan tashqari mazkur bosqichda savdo maydonini tanlash, 
ya’ni qimmatli qogʻozlar boʻyicha oldi-sotdi bitimlari roʻyxatga olinadigan fond 
birjasi va ochiq bozorga chiqish vaqti aniqlab olinadi.
IPO oʻtkazish bosqichlaridan eng asosiysi hisoblangan uchinchi bosqichda 
qimmatli qogʻozlarni davlat organlarida va birjada roʻyxatdan oʻtkazish, 
joylashtirilishi kutilayotgan qimmatli qogʻozlar narx diapazonini belgilash, birlamchi 
emissiya prospektini chop etish amalga oshiriladi.
Yakuniy toʻrtinchi bosqichda esa kompaniya aksiyalarining birjada muomalasi 
boshlanib, unda aksiyadorlar va menejerlardan tashqari anderrayterlar, moliyaviy, 
yuridik va soliq maslahatchilari, potensial investorlar va moliya bozorining boshqa 
ishtirokchilari qatnashadi. Shuningdek, strategik ahamiyatga ega kompaniyalar 
aksiyalarini joylashtirishda davlat organlari ham ishtirok etishi mumkin. Bunda 
anderrayter (ingl. «Underwriter»)lar birlamchi bozorda aksiyalarni kafolatli 
joylashtirish bilan shugʻullansa, soliq maslahatchilari aksiyalarni joylashtirishda 
soliqqa oid masalalar yuzaga kelganda bevosita ishtirok etadi. 
Yuqorida ta’kidlab oʻtganimizdek, IPO operatsiyalarini oʻtkazish ma’lum 
darajada xarajatlarni talab etadi. Bunda aksiyalarni joylashtirishga ketadigan 
xarajatlarni shartli ravishda boshlangʻich va asosiy xarajatlarga boʻlish mumkin. IPO 
oʻtkazishning maqsadga muvofiqligini baholashga ketgan xarajatlar boshlangʻich 
xarajatlar sifatida baholanadi. Asosiy xarajatlar bevosita tayyorgarlikka ketgan 
xarajatlardir. Umumiy holda, IPO qiymati quyidagi xarajatlardan kelib chiqadi:
- yuridik due diligence;
- moliyaviy va soliqlar boʻyicha due diligence; 
- auditorlik hisobotlarini tayyorlash; 
- aktivlarni baholash;
- anderrayterlar bilan shartnomalar tuzish va anderrayter mukofoti; 
- aksiyalar emissiyasi va ularni roʻyxatdan oʻtkazish xarajatlari; 
- soliqlar, bir martalik yigʻimlar va boshqa xarajatlar.
Eng koʻp xarajat talab qiladigan jarayon bu kompaniya moliyaviy holatining 
ishonchliligini tekshirish jarayonidir.
Turli fond birjalari IPO oʻtkazishdagi xizmatlari bahosini 2011-2012 yillar 
boʻyicha tahlil qilib chiqadigan boʻlsak Yevropa Euronext Deutsche Börse fond 
birjasiga kirish uchun 85 ming yevro va har yili listing uchun 7,5 ming yevro toʻlab 
boriladi. London fond birjasida esa 85 ming yevro kirish uchun va har yili 7,5 ming 
yevro toʻlanadi. London fond birjasining yana bir xususiyati birjada rivojlanayotgan 
kompaniyalar uchun alohida tashkil etilgan muqobil investitsion bozorning 
mavjudligidir. Mazkur investitsion bozorga kirish uchun 5,7 ming yevro qoʻshimcha 

---

139 
ravishda har yili yana 5,7 ming yevro xizmat haqi toʻlanadi. Bunda asosiy jihat 
sifatida birjaga kirishning nisbatan yuqori darajada arzonligi, shuningdek har yili 
listing uchun toʻlanadigan haqning ham pastligini koʻrsatishimiz mumkin. Amerika 
qoʻshma shtatlarida yuqori texnologiyali kompaniyalar (elektronika, dasturiy 
ta’minot ishlab chiqish va boshqalar) aksiyalari kotirovkasini avtomatik tizim asosida 
aniqlashga ixtisoslashgan NASDAQ birjadan tashqari bozoriga kirish uchun 120 
ming yevro va har yili listing uchun qoʻshimcha ravishda 40 ming yevro xizmat haqi 
talab etiladi. Nyu-York fond birjasiga kirish uchun esa yanada yuqoriroq 140 ming 
yevro va listing uchun har yili NASDAQ ga toʻlanadigan xizmat haqidan pastroq 30 
ming yevro toʻlab boriladi. Koʻrib turganimizdek, AQShda joylashgan fond 
birjalarida qimmatli qogʻozlar boʻyicha xizmat koʻrsatish boshqalariga nisbatan bir 
muncha yuqori.
24
Jahon fond birjalarida IPO boʻyicha shartnomalar soni va takliflar hajmi 
boʻyicha AQSh, Xitoy, Yevropa mamlakatlari, shuningdek Yaponiya 2011-2012 
yillarda yetakchilik qilmoqda (8-jadval).
8-jadval