16
Nəqliyyat səviyyəsi (Transport layer) yuxarı tətbiqi və seans səviyyələrinə
verilənlərin tələb olunan etibarlı dərəcədə ötürülməsini təmin edir. Nəqliyyat
səviyyəli protokollar kimi TCP/IP stekinin TCP protokolu, Novell stekinin SPX
protokolunu misal göstərmək olar.
Seans səviyyəsi (Session layer) –dialoqun idarə edilməsini təmin edir, cari anda
aktiv tərəfi qeyd edir, sinxronlaşdırma vasitələrini təqdim edir. Bu səviyyənin
funksiyası tətbiqi səviyyə ilə birləşmişdir. Buna görə də seans səviyyəsində yalnız
ona məxsus olan protokollar yoxdur.
Prezintasiya təqdimetmə səviyyəsi (Prezentation layer) – informasiyanın
məzmununu dəyişdirmədən onun təsvir olunma formasını təyin edir. Bu səviyyənin
vasitəsi ilə bir sistemin tətbiqi səviyyəsindən digər sistemin tətbiqi səviyyəsinə
informasiyanın təqdim edilməsi aydın formada olur. Beləliklə təqdimetmə səviyyəsi
verilənlərin mübadiləsi üçün eyni sintaksis seçir. Serure Socker Layer (SSL)
protokolunu təqdimetmə səviyyəsinin protokolu kimi misal göstərmək olar. Bu
protokol TCP/IP tətbiqi səviyyəsinin protokolu üçün xəbərlər mübadiləsinin
məxviliyini təmin edir.
Tətbiqi səviyyə (Application Layer) – istifadəçinin fayllara, printerlərə, hipermətnli
Web səhifələrə və s.müraciəti təmin edən protokollar aiddir.
8.
CLİENT – SERVER TEXOLOGİYASI
Orta və böyük komputer (mainframe) bazasında hesablama proseslərinin
mərkəzləşdirilmiş idarəetmə sxemi son zamanlar “klient – server” (müştəri - server)
texnologiyası ilə əvəz edilmişdir. Mərkəzləşdirilmiş idarəetmə sistemində bütün
hesablama resursları, verilənlər və onların emal proqramları bir komputerdə
cəmləşdirilir. İstifadəçilər terminallar (displeylər) vasitəsilə maşınların resurslarına
daxil olurlar. Terminallar komputerə ya interfeys vasitəsilə, ya da terminalla uzaq
məsafəyə yerləşmişsə, telefon xətləri vasitəsilə qoşulur. Terminalın əsas funksiyası
17
istifadəçiyə verilən informasiyanın təsvirindən ibarətdir. Belə sxemin müsbət cəhəti
inzibati rəhbərliyin asan olması, proqram təminatının təkmilləşdirilməsinin mümkün
olması və informasiyanın mühafizə olunmasıdır. Mənfi cəhəti isə aşağı etibarlılığa
malik olmasıdır (komputerin sıradan çıxması bütün hesablama prosesinin dağılması
deməkdir).
Aparat və proqram təminatının artırılması çətin başa gəlir və bir qayda olaraq şəbəkə
istifadəçilərinin sayı artdıqda operativliyi aşağı düşür. Klient – server
arxitekturasında terminalı müştəriyə məxsus olan fərdi komputer, böyük komputeri
(mainframe) isə informasiya emalının ümumi məsələlərini həll etmək məqsədilə
ayrılan bir və ya bir neçə güclü komputer (komputer-server) əvəz edir. Belə modelin
müsbət cəhəti onun daha canlı olması və hesablama sisteminin etibarlılığı,
istifadəçinin bir neçə tətbiqi proqramı eyni zamanda işləyə bilməsi, informasiya
emalının yüksək operativliyi, istifadəçinin yüksək keyfiyyətli interfeysi ilə təmin
edilməsidir. Şəbəkədə istənilən iki obyektin qarşılıqlı əlaqəsi zamanı iki tərəf iştirak
edir: müəyyən resurs (servis, xidmət) imkanlarını ayıran tərəf və bu resurslardan
istifadə edən tərəf.
Resurslardan istifadə edən klient (müştəri), resursları təmin edən tərəf isə server
adlanır. Resurs kimi aparat komponenti (məsələn: disk, printer, modem, skaner və
s.), proqram, fayl, verilənlər bazası, hətta komputer də ola bilər. Buradan da bir sıra
terminlər meydana gəlmişdir. Məsələn: fayl-server və ya disk-server, printer-server
və ya çap serveri, verilənlər bazası serveri, SQL – server (SQL dilində verilənlər
bazasında sorğuların emal proqramları), komputer-server və s. Bütün bu serverlərin
öz klientləri (müştəriləri) vardır.
Proqram
təminatı
baxımından klient-server texnologiyası klientlərin
(müştərilərin) və serverlərin ayrı-ayrılıqda öz proqramlarının olmasıdır. Klient
proqramlarında mətn və cədvəl prosessorları kimi proqramlardan, server proqramı
kimi isə verilənlər bazasının idarəetmə proqramlarından istifadə edilə bilər. Klient –
server proqram cütlüyü kimi verilənlər bazasından götürülmüş informasiyalı cədvələ
malik sənədi emal edən mətn prosessorunun proqramını misal göstərmək olar.
18
Şəbəkədə yerinə yetirilən hər hansı bir proqram bir halda klient, digər halda isə
server rolunda çıxış edə bilər. Müəyyən zaman intervalında bir proqramda
klient və
server rolları dəyişə bilər. Daha mürrəkkəb klient-server modeli kimi server
əlavəsinin üçbəndli modelindən – AS modeli (application server) istifadə edilir. Bu
model verilənlər bazasından istifadə edən şəbəkələrin iş prosesini təsvir edir. AS
modelinə əsasən verilənlərin idarə olunması, emalı və son istifadəçiyə
informasiyanın çatdırılması kimi üç funksiyadan hər biri ayrı-ayrı komputerlər
tərəfindən yerinə yetirilə bilər.
9.
ŞƏBƏKƏNİN NÖVLƏRİ
Şəbəkələrin çoxlu növü mövcuddur, ancaq onların içərisində yerli (lokal)
şəbəkələr [
local area networks, LAN] və
geniş (qlobal) şəbəkələr [
wide area
networks, WAN] daha geniş yayılmışdır. Adlarından da göründüyü kimi, LAN
əsasən məhdud, WAN isə daha geniş coğrafi ərazini əhatə edir.
Yerli şəbəkələrin əksəriyyəti fərdi kompyuterləri, iş stansiyaları və printer, skaner
və s. kimi qurğuları bir-birinə bağlayır. Yerli şəbəkələrin müxtəlif növləri olsa da,
onlardan ikisindən daha çox istifadə olunur: “muştəri-qulluqcu” və “tay-tuşlar”
şəbəkəsi.
• “Muştəri-qulluqcu”, yaxud “muştəri-server” şəbəkəsi [client-server network].
Bu növ yerli şəbəkədə iş stansiyalarının və serverin imkanlarından maksimum
istifadə etmək məqsədilə idarəetmə onlar arasında paylanır.
Bu arxitekturada tətbiqi proqramın işlənməsi müştəri və server kompyuterləri
arasında bölüşdürülür. Meynfreymlərə əsaslanan çoxistifadəçi sistemlərin “lal”
terminallarından fərqli olaraq, “müştəri-server” arxitekturasına əsaslanan şəbəkədə
müştərilər üçün fərdi komputerlər olur. Server kimi digər fərdi komputerdən,