Kiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi

Logistika - bu iqtisodiy materiyaning oqimini tashkil etish qonunlari va tamoyillarini o‘rganadigan fan.
Logistik faoliyat - bu integral ta’minot tizimida ishbilarmon sheriklar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni tashkil etish, bunda iqtisodiy oqimni optimallashtirish jarayoni vaqtincha va fazoviy omillarni to‘liq hisobga olinishini ta’minlaydi, bu esa bozorda korxonaning strategik va amaliy maqsadlariga erishishga yordam beradi.
Logistika ilmiy fikr va logistika yo‘nalishi sifatida o‘ziga xos faoliyat sifatida uch turning birlashmasini tashkil etadi: iqtisodiy logistika, harbiy logistika va matematik logistika. Ular bilim doirasi va sohalarida farq qiladi va ayni paytda bir-birini to‘ldirishi va boyitishi mumkin.
Iqtisodiy logistika iqtisodiy tizimlarda iqtisodiy oqimlarning harakatini tashkil etish shakllarini o‘rganadi.
Harbiy logistika tinchlik davrida qo‘shinlarning moddiy texnik ta’minotini tashkil etilishi va uni boshqarishni o‘rganadi.
Matematik logistika matematika qonunlarini va algoritmlarni o‘rganadi. U logistika obyektlarini qurishda matematik modellarda qo‘llaniladi.
Yuqorida aytganimizdek iqtisodiy ko‘rsatkichlar tashkilot va xarakatlar turlarida ifodalanadi. Logistikaning asosiy ko‘rsatkichi oqimlar bo‘lganidan keyin, raqamli logistikada yangi oqim turlari kirib keladi va bu oqimlar raqamli oqimlar deb nomlanadi.
Avvaliga biz hali tuzilmagan va shartli bo‘lgan ba’zi yangi tushunchalar uchun kichik tushuntirishlarni kiritamiz. Bular raqamli texnologiya, Big Data, blokcheyn texnologiyalari va h.k.
Raqamli texnologiyalar, analoglardan farqli o‘laroq, diskret (uzluksiz) signallar bilan ishlaydi.
Salmoqli ma’lumot atamasi orqali tom ma’noda har qanday axborot tashuvchida saqlanayotgan katta miqdordagi ma’lumotlar tushuniladi. Bundan tashqari, bu miqdor juda katta bo‘lib, uni odatiy dasturiy yoki apparat ta’minotlari yordamida qayta ishlash mumkin emas, ayrim hollarda esa umuman imkonsiz.
“Big Data” — bu faqat ma’lumotlarning o‘zi emas, balki ularni qayta ishlash va foydalanish texnologiyasi, juda katta oqim ichidan kerakli axborotni izlash uslubidir.
Salmoqli ma’lumot tushunchasi katta o‘lchamdagi ishlarni bajara oladigan operatorlarga nisbatan ishlatiladi. Misol uchun hozirda “Google” kompaniyasi bir kunda bir petabaytdan ortiq ma’lumotlarni qayta ishlaydi. Ushbu ko‘rsatkich AQSh Kongresi kutubxonasidagi materiallardan 100 barobar ko‘proq degani.
Blockchain - bu tizim ishtirokchilari vositachisiz bir-biriga aktivlarini ishonchli tarzda uzatish imkonini beruvchi texnologiya. Masalan, blockchainda pul ko‘chirmalari haqidagi yozuvlarni saqlash mumkin. Kriptovalyutalarda aynan blockchaindan kim, kimga va qancha virtual pul o‘tkazganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni qayd qilish uchun foydalaniladi. Biroq blockchainda boshqa aktivlarni ham saqlash mumkin. Umuman olganda, nimani qog‘ozda yozishning imkoni bo‘lsa, o‘sha narsalarning barchasini blockchainda ham yozish mumkin bo‘ladi,
Paket tarkibiga sarlavha, maʼlumot joyi va oxiri kiradi. Sarlavha paket boshida joylashga joyi xisoblanadi, unda uzatish adresi va joʼnatuvchi uchun ishlatiladigan boshqa yordamchi maʼlumot joylashgan (maʼlumotlar joy uzunligi, nazorat summasi va hoqazo). Paket oxiri bu paket oxirida joylashgan joy xisoblanadi, unda maʼlumot tarmoqda uzatish paytida oʼzgargan yoki oʼzarmaganligini tekshiradigan nazorat summasijoylashgan. Xar bitta paket kommutator yordamida tarmoq trafikni tashkil qilgan boshqa paketlarga bogʼliq boʼlmagan holda qayta ishlanadi. Texnologiyaga qarab paketlar fiksatsiyalangan yoki oʼzgaruvchan uzunligiga ega boʼlishi mumkin, sarlavhada joylashgan axborot tuzilishi ham oʼzgarishi mumkin, masalan: -ATM texnologiyaning paketlari (yacheykalari) fiksatsiyalangan uzunligiga ega, -Ethernetda min. va maks. paket (kadrlar) razmerlari oʼrnatilgan. 14.1-rasm. Marshrutizator arxitekturasi. 14.1- rasmda marshrutizator struktura sxemasi keltirilgan. Xar bitta paket bit bit bo„yicha ketma ket kirish buferga joylashadi (14.1. rasm.). Marshrutizator o„zini xotirada butun paket bo„lmasa, paket o„tishi haqida qarorni qabul qilolmaydi. Marshrutizator nazorat summani tekshiradi, agar paket ma‟lumotlari buzilmagan bo„lsa, paketni qayta ishlashini boshlaydi va uzatish adresi bo„yicha keyingi marshrutizatorni aniqlaydi. 14.2-rasm. Kirish portini qayta ishlash. Buferlar qo„yidagi funksiyalarni bajarish uchun kerak bo„ladi: Marshrutizator interfeyslarga ulangan aloqa liniyada ma‟lumotlarning tezliklarni moslashtirish uchun. Agar bitta aloqa liniyadan paketlar kirish tezligi chiqish aloqa liniyaning o„tkazish qobiliyatidan yuqori bo„lsa, paketlar yo„qolmasligi uchun interfeysda navbat tashkil qilinadi, - Paketlar kirish tezligini va kommutatsiya tezligi bilan moslashtirish uchun. Agar kommutatsiya bloki paketlarni qayta ishlashga uygurmasa, kommutator interfeyslarda kirish navbatlar xosil bo„ladi Kompyuterlar ayrim topologiyaga muvofiq o„zaro fizik bog„langan va manzillashtirish tizimi tanlangan bo„lsin (14.3-rasm). Eng muhim muammo yechilmasdan qolayapdi. Oxirgi tugunlar orasida ma‟lumotlarni qanday usulda uzatish kerak? 14.3-rasm. Tranzit tugunlar tarmog„i orqali foydalanuvchilarni kommutatsiyalash Tranzit tugunlar tarmog„i orqali oxirga tugunlarning bog„lanishi kommutatsiyalash deyiladi. Jo„natuvchidan oluvchiga yo„lda yotadigan tugunlarketma-ketligi marshrutni hosil qiladi. Masalan, 14.3-rasmda keltirilgan tarmoqda 2- va 4-tugunlar to„g„ridanto„g„ri o„zaro bog„lanmagan va ma‟lumotlarni tranzit tugunlar, masalan 1- va 5-tugunlar orqali uzatishga majbur. 1-tugun o„z A va V interfeyslar orasida, 5-tugun esa F va B interfeyslar orasida ma‟lumotlarni uzatilishini bajarishi kerak. bu holatda marshrut 2-1-5-4 ketma-ketlik hisoblanadi, bu yerda 2 – jo„natuvchi tugun, 1- va 5 – tranzit tugunlar, 4 – oluvchi tugun. Umumiy ko„rinishda kommutatsiyalash masalasi quyidagi o„zaro bog„langan xususiy masalalar ko„rinishida berilishi mumkin: 1. Ular uchun marshrutlar hosil qilinishi talab qilinadigan axborot oqimlarini aniqlash; 2. Oqimlarni marshrutlashtirish; 3. Oqimlarni harakatlantirish, ya‟ni oqimlarni tanish va ularni har bir tranzit tugunda lokal (ajratilgan) kommutatsiyalash; 4. Oqimlarni multiplekslash va demultiplekslash. 9.2. Axborot oqimi tavsifi Bitta tranzit tugun orqali bir necha marshrutlar o„tishi mumkin. masalan 5-tugun orqali (14.3-rasmga qarang) 4-tugun qolgan tugunlarning har biriga jo„natadigan barcha m‟lumotlar, shuningdek 3, 4- va 10-tugunlarga keladigan barcha ma‟lumotlar o„tadi. Tranzit tugun kerakli tugunga olib boradigan aynan o„sha o„z interfeysiga ma‟lumotlar oqimlaridan har birini uzatilishini ta‟minlash uchun unga keladigan ma‟lumotlar oqimlarini tanishni bilishi kerak. Axborot oqimi yoki ma‟lumotlar oqimi deb ma‟lumotlarni umumiy tarmoq trafigidan ajratadigan umumiy belgilar to„plami bilan birlashtirilgan uzluksiz ma‟lumotlar ketma-ketligiga aytiladi. Masalan, bitta kompyuterdan keladigan barcha ma‟lumotlar – oqimni qanday aniqlash mumkin. birlashtiruvchi belgi manbaning manzili hisoblanadi. Bu ma‟lumotlarni bir necha nimoqimlar yig„indisi sifatida tasavvur qilish mumkin, belgi yuborish manzili hisoblanadi. Nihoyat, bu nimoqimlardan har birini, o„z navbatida, turli ilovalar – elektron pochta, fayllarni ko„chirish dasturi, veb-server hosil qilgan maydaroq nimoqimlarga bo„lish mumkin. Oqimni hosil qiladigan ma‟lumotlar turli ma‟lumotlar axborot birliklari – paketlar, kadrlar yoki yacheykalar ko„rinishida bo„lishi mumkin. Kommutatsiyalashda oqimning majburiy belgisi ma‟lumotlarni yuborish manzili hisoblanadi. Yuborish manziliga asoslanish orqali tranzit tugunga kiradigan butun ma‟lumotlar oqimi nimoqimlarga bo„linadi, ulardan har biri ma‟lumotlarning harakatlanishi marshrutiga mos interfeysga uzatiladi. Manba va yuborish manzillari mos oxirgi tugunlar juftligi uchun oqimni aniqlaydi. Tarmoqlarda marshrutlash Marshrut bu jo„natuvchidan oluvchiga yo„lda yotadigan tugunlar ketmaketligi hisoblanadi. Marshrulashtirish masalasi quyidai ikki vazifalarni o„z ichiga oladi: 1. Marshrutni aniqlash; 2. Tanlangan marshrut haqida tarmoqni ogohlantirish. Marshrutni aniqlash ma‟lumotlarni manzilga yetkazish uchun ular orqali ma‟lumotlar uzatiladigan tranzit tugunlar va ularning interfeyslari ketmaketligini tanlanishini bildiradi. Agar o„zaro ta‟sirlashuvchi tarmoq interfeyslari juftligi orasida ko„plab yo„llar mavjud bo„lsa, u holda qandaydir mezon bo„yicha bitta optimal yo„l tanlanadi. Xost-manbadan xost-qabullagichga paketning yo„lini tanlanishi masalasi marshrutizator-manbadan marshrutizator-qabulagichga paketni tanlash masalasiga keltiriladi. Istalgan marshrutlashtirish protokolining o„zagi marshrutizator manbadan marshrutizator-qabulagichga paketni yo„lini aniqlaydigan algoritm (marshrutlashtirish algoritmi) hisoblanadi. Marshrutlashtirish algoritmining vazifasi oddiy: berilgan marshrutizatorlar va ularni bog„laydigan liniyalar ko„pligi uchun marshrutlashtirish algoritmi marshrutizator-manbadan marshrutizator-qabulagichga “optimal” yo„lni aniqlaydi. “Optimal” so„zi “minimal narxli” yo„lni bildiradi. Biz ko„ramizki, biroq amalda o„yinga xavfsizlik masalalari kabi strategik mulohazalar kiradi. Marshrutlashtirish algoritmlarini ifodalash uchun tarmoq graf sifatida qaraladi (14.3-rasm). Grafning tugunlari paketlarni harakatlanishi haqida qaror qabul qilinadigan marshrutizatorlarnuqtalar, bu tugunlarni bog„laydigan liniyalar (graflar nazariyasi terminologiyasiga muvofiq “qirralar” deyiladigan) esa marshrutizatorlar orasidagi fizik liniyalar hisoblanadi. Har bir aloqa liniyasiga bu liniya bo„yicha paketning qayta uzatilishi “narxidan” iborat bo„lgan qandaydir qiymat mos keladi. Narx liniyaning fizik uzunligiga (masalan,transokean kabeli bo„yicha kadrni uzatilishi narxi quriuqlikda yotqizilgan qisqa kabel bo„yicha uzatish narxidan qimmat bo„lishi mumkin), liniya bo„yicha ma‟lumotlarni uzatish tezligiga yoki liniyaning moliyaviy narxiga bog„liq bo„lishi mumkin.