Kayit dişI İSTİhdam ve mücadele yöntemleri planlama uzmanliği tezi

 

---

3 
Bölüm 1 
KAYIT DIŞI EKONOMİ 
Günümüzde kayıt dışı ekonomi sorunu gelişmiş ve gelişmekte olan tüm 
ülkelerde karşılaşılan yapısal sorunların başında gelmektedir. Tüm ülkelerde önemli 
bir sorun olmasına karşılık kayıt dışı ekonomi konusunda bir tanım birliği 
sağlanamamış olup, birçok araştırmada farklı tanımlar kullanılmaktadır. Yine kayıt dışı 
ekonominin boyutları, nedenleri ve sonuçları ülke ekonomilerinin yapısal özelliklerine 
göre farklılık arz etmektedir.
1.1
 
Kayıt Dışı Ekonominin Tanımı 
Kayıt dışı ekonomi sorununu iyi analiz edebilmek, nedenlerini, sonuçlarını ve 
boyutlarını belirleyebilmek için öncelikle kayıt dışı ekonominin iyi tanımlanması 
gerekmektedir. Kayıt dışı ekonomiyle ilgili olarak literatürde farklı tanımlamalar 
mevcuttur. Kayıt Dışı Ekonomi (Unrecorded Economy, Unofficial Economy), Kara 
Ekonomi (Black Economy), Enformel Ekonomi (Enformel Economy), Beyan Dışı 
Ekonomi (Unreported Economy), Gözlem Dışı Ekonomi (Unobserved Economy), 
Görünmez Ekonomi (Invisible Economy), Düzensiz Ekonomi (Irregular Economy), 
Gizli Ekonomi (Hidden Economy), Paralel Ekonomi (Parallel Economy), İkili 
Ekonomi (Dual Economy), Gölge Ekonomi (Shadow Economy), Marjinal Ekonomi 
(Marginal Economy), Yasa Dışı Ekonomi (Illegal Economy), Yeraltı Ekonomisi 
(Underground Economy) literatürde kullanılan kavramlardan bazılarıdır.
1
Bu 
kavramlar çoğu zaman birbirlerinin yerine kullanılsa da her zaman aynı anlamı 
içermemekte, çoğunlukla kayıt dışı ekonominin farklı yönlerini belirtmektedir. 
Örneğin; enformel ekonomi ve gölge ekonomisi kayıt dışı ekonominin istihdam 
boyutuna; gizli ekonomi ve beyan dışı ekonomi vergi boyutuna; yasa dışı ekonomi ve 
1
ILGIN Y., 
Kayıtdışı Ekonomi ve Türkiye’deki Boyutları
, Devlet Planlama Teşkilatı, İktisadi 
Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü, Uzmanlık Tezi, Ankara, 1999, s. 10 

---

4 
kara ekonomi ise yasa dışı olma boyutuna vurgu yapmaktadır.
2
Literatürde yer alan 
bazı tanımlar şu şekilde özetlenebilir: 
“Kayıt dışı ekonomi, mal ve hizmet üretimine konu olmasına karşılık 
ekonominin geleneksel ölçüm yöntemleriyle bütünüyle tespit edilemediğinden milli 
muhasebe kayıtlarında yer almayan ve gayri safi milli hasıla (GSMH) büyüklüklerine 
yansımayan alanları kapsamaktadır.”
3
“Kayıt dışı ekonomi, bilinen istatistik yöntemlerle tahmin edilemeyen ve 
GSMH hesaplarını elde etmede kullanılamayan, yasalar çerçevesinde ya da yasalara 
aykırı olarak elde edilen ve ilgili kurum ve kuruluşların tamamen veya kısmen bilgisi 
dışında bırakılan, kamu adına bir gelir tahakkukuna yol açan ekonomik ve mali 
faaliyetlerin tümüdür”.
4
“Genel boyutuyla, kayıt dışı ekonomi, resmi kayıtlara girmeyen ve 
belgelendirilemeyen, yani milli muhasebe kayıtlarında görülmeyen, GSMH 
büyüklüklerine yansımayan tüm faaliyetlerdir.”
5
Prof. Dr. Osman Altuğ ise kayıt dışı ekonomiyi, ekonomiyi düzenleyen 
yasalara ve yönetmeliklere aykırı olarak gerçekleştirilen, belgeye bağlanmamış 
ekonomik işlemler olarak tanımlarken hem kayıt dışı hem de yasa dışı olarak 
tanımladığı yeraltı ekonomisini kayıt dışı ekonomi kavramı içinde kullanmamıştır.
6
“Çok genel anlamıyla kayıt dışı ekonomi, resmi istatistiklerde kapsan(a)mayan 
ekonomik faaliyetler ve onların sonuçlarıdır.”
7
Tanımlarla ilgili son olarak 1993 Ulusal Hesaplar Sistemi (SNA 93) açısından 
örnek vermek gerekirse; SNA 93’de kayıt dışı ekonomi kavramı 3 alt kavramı içerecek 
2
ILGIN Y., 
‘Kayıtdışı Ekonomiyi Tahmin Yöntemleri ve Türkiye’deki Durum’
, Planlama Dergisi, Özel 
Sayı, Devlet Planlama Teşkilatı, Ankara, 2002, s. 145 
3
TEMEL A. ve ark., 
Kayıtdışı Ekonomi: Tanımı, Tespit Yöntemleri ve Türk Ekonomisindeki 
Büyüklüğü
, Devlet Planlama Teşkilatı, Ekonomik Modeller ve Stratejik Araştırmalar Genel 
Müdürlüğü, Ankara, 1994, s. 1 
4
YERELİ A.B., KARADENİZ O., 
Kayıt Dışı İstihdam
, Odak Yayınevi, Ankara, 2004, s. 7 
5
KIRBAŞ S., 
Kayıtdışı Ekonomi Nedenleri, Boyutları ve Çözüm Yolları
, TESAV Yayınları, Ankara, 
1995, s. 4 
6
ALTUĞ O., 
Kayıtdışı Ekonomi
, Türkmen Kitabevi, İstanbul 1999, s. 3 
7
ILGIN Y., 1999, s. 11 

---

5 
şekilde özetlenebilir: Yasa Dışı Üretim, Saklı Ekonomi ve Enformel Sektör. Yasa Dışı 
Üretim; satışı, dağıtımı veya sahip olunması kanunen yasaklanmış mal ve hizmetlerin 
üretimi ile yetkili olmayan üreticiler tarafından üretildiği anda yasa dışı hale gelen 
bütün üretken faaliyetleri içermektedir. Saklı Ekonomi; vergi, sosyal güvenlik katkısı, 
yasal düzenlemeler, istatistik amaçlı anketlerin ve idari formların doldurulması gibi 
idari işlemlerden kaçınmak gibi nedenlerle kamu otoritelerinden saklanan bütün yasal 
üretimlere karşılık gelmektedir. Enformel sektör; küçük ölçekli, işgücü ve sermaye 
arasında ayrımın olmadığı veya çok az olduğu, işgücü ilişkilerinin resmi kontratların 
aksine, çoğunlukla akrabalık veya kişisel ve sosyal ilişkilere dayandığı üretim 
birimlerinden oluşmaktadır.
8
Kayıt dışı ekonomi ile ilgili yapılan yukarıdaki tanımlamalar literatürde yer 
alanlardan sadece birkaçı olup diğer yerli ve yabancı kişi ve kurumlarca yapılan 
tanımlar da yukarıdaki tanımlarla paralellik taşımaktadır. Görüldüğü üzere tanımların 
bazılarında kayıt dışı ekonominin kapsamı geniş tutulurken bazılarında daraltılmış, 
bazı tanımlarda da kayıt dışı ekonominin sadece belirli boyutları ön plana çıkarılmıştır. 
Kapsamı geniş tutularak tanımlandığında kayıt dışı ekonomi, resmi kayıtlarda 
veya milli gelir hesaplarında yer almayan, yasal ya da yasa dışı olarak elde edilip kamu 
kurumlarının kısmen ya da tamamen bilgisi dışında bırakılan ekonomik faaliyetleri 
içermektedir.