Józef Stalin o materializmie dialektycznym I historycznym

5 

 

przyrody  może  byd  pozbawione  wszelkiego  sensu,  jeżeli  się  je  rozpatruje  poza 

łącznością z otaczającymi warunkami, w oderwaniu od nich, i przeciwnie, każde 

zjawisko  może  byd  zrozumiane  i  uzasadnione,  jeżeli  się  je  rozpatrzy  w  niero-

zerwalnej  łączności  z  otaczającymi  zjawiskami,  jeżeli  się  zbada,  jak  jest  ono 

uwarunkowane przez otaczające zjawiska. 

b)    W  przeciwieostwie  do  metafizyki  dialektyka  traktuje  przyrodę  nie  jako  stan 

spokoju  i  bezruchu,  zastoju  i  niezmienności,  lecz  jako  stan  ciągłego  ruchu  i 

przeobrażania się, nieustannego odnawiania się i rozwoju, w którym zawsze coś 

powstaje i rozwija się, coś niszczeje i dobiega kresu swego istnienia. 

Dlatego  też  metoda  dialektyczna  wymaga  rozpatrywania  zjawisk  nie  tylko  z 

punktu widzenia ich wzajemnej łączności i uwarunkowania, lecz także z punktu 

widzenia ich ruchu, ich zmian, ich rozwoju, z punktu widzenia ich powstawania i 

obumierania. 

Według  metody  dialektycznej,  ważne  jest  przede  wszystkim  nie  to,  co  się  w 

danej  chwili  wydaje  trwałe,  ale  zaczyna  już  obumierad,  lecz  to,  co  powstaje  i 

rozwija się, jeżeli nawet wydaje się w danej chwili nietrwałe, albowiem według 

metody dialektycznej, to tylko jest niezwyciężone, co powstaje i rozwija się. 

«Cała przyroda — mówi Engels — począwszy od najdrobniejszych cząsteczek  a 

koocząc  na  największych  ciałach,  począwszy  od  ziarnek  piasku  a  koocząc  na 

słoocach,  począwszy  od  pierwotniaka  (pierwotna  żywa  komórka  —  Red.)  a 

koocząc na człowieku, znajduje się w stanie wiecznego powstawania i zaniku, w 

stanie  ciągłego  biegu,  nieustannego  ruchu  i  zmian»  (F.  Engels,  «Dialektyka 

przyrody”,  patrz:  K.  Marks  i  F.  Engels,  tom  spec.  zbiorowego  niem.  wyd., 

Moskwa 1935, str. 491). 

Dlatego też — mówi Engels — dialektyka «rozpatruje rzeczy oraz ich odbicia w 

umyśle głównie w ich wzajemnej łączności, w ich sprzężeniu, w ich ruchu, w ich 

powstawaniu i zaniku» (F. Engels, «Anty-Dühring», «Książka» 1948 r., str. 30). 

c) W przeciwieostwie do metafizyki dialektyka traktuje proces rozwoju nie jako 

zwykły  proces  wzrostu,  w  którym  zmiany  ilościowe  nie  prowadzą  do  zmian 

jakościowych  —  lecz  jako  taki  rozwój,  który  przechodzi  od  nieznacznych  i 

ukrytych zmian ilościowych do zmian jawnych, do zmian zasadniczych, do zmian 

---

6 

 

jakościowych,  w  którym  zmiany  jakościowe  następują  nie  stopniowo,  lecz 

szybko, nagle, w postaci przeskoków od jednego stanu do innego, następują nie 

przypadkowo,  lecz  zgodnie  z  prawami  rozwoju,  następują  w  wyniku 

nagromadzenia niepostrzeżonych i stopniowych zmian ilościowych. 

Dlatego też, według metody dialektycznej, proces rozwoju należy rozumied nie 

jako ruch wirowy, nie jako zwykłe powtarzanie się tego, co już minęło, lecz jako 

ruch  postępowy,  jako  ruch  po  linii  wznoszącej  się,  jako  przejście  od  dawnego 

stanu jakościowego do nowego stanu jakościowego, jako rozwój od prostego do 

złożonego, od niższego do wyższego. 

«Przyroda  —  mówi  Engels  —  jest  kamieniem  probierczym  dialektyki,  a 

współczesne  przyrodoznawstwo  dostarczyło  dla  tej  próby  nadzwyczaj  

bogatego,  z  każdym    dniem  coraz  bardziej  nagromadzającego  się  materiału  i 

dowiodło w ten sposób, że w przyrodzie wszystko odbywa się, koniec kooców, 

dialektycznie,  a  nie  metafizycznie,  że  przyroda  nie  porusza  się  z  wieczną 

jednostajnością  w  stale  na  nowo  powtarzającym  się  kole,  lecz  przebywa 

rzeczywistą  historię.  Trzeba  tu  wskazad  przede  wszystkim  na  Darwina,  który 

zadał  metafizycznemu  poglądowi  na  przyrodę  potężny  cios  dowodząc,  że  cały 

współczesny  świat  organiczny,  rośliny  i  zwierzęta,  a  więc  także  i  człowiek,  jest 

wytworem procesu rozwojowego trwającego miliony lat» (tamże). 

Charakteryzując  rozwój  dialektyczny  jako  przejście  od  zmian  ilościowych  do 

zmian jakościowych Engels zaznacza: 

«W  fizyce...  każde  przeobrażenie  jest  przejściem  ilości  w  jakośd,  jest  skutkiem 

ilościowych zmian zawartej w ciele lub też udzielonej mu z zewnątrz ilości ruchu 

w jakiejkolwiek postaci. Tak na przykład temperatura wody na początku nie ma 

żadnego znaczenia dla jej kroplisto-ciekłego stanu; lecz przy podnoszeniu się lub 

obniżaniu temperatury płynnej wody następuje chwila, kiedy ten stan spoistości 

ulega zmianie i woda się przeobraża w jednym wypadku — w parę, w innym — 

w  lód...  Podobnie  niezbędne  jest  określone  minimum  siły  prądu,  by  drut 

platynowy  w  żarówce  elektrycznej  zaczął  się  żarzyd;  podobnie  każdy  metal  ma 

własną  temperaturę  żarzenia  i  topnienia;  każda  ciecz  ma  przy  danym  ciśnieniu 

swój  określony  punkt  zamarzania  i  wrzenia  —  o  ile  środki  nasze  pozwalają 

otrzymad  odpowiednią  temperaturę;  podobnie  wreszcie  każdy  gaz  ma  również 

---

7 

 

swój punkt krytyczny, w którym odpowiednie ciśnienie i oziębienie przeobrażają 

go  w  stan  ciekły...  Tak  zwane  konstanty  w  fizyce  (punkty  przejścia  od  jednego 

stanu  do  innego  —  Red.)  to  —  najczęściej  nic  innego,  jak  nazwa  punktów 

węzłowych,  w  których  ilościowe  (zmiany)  dodanie  lub  zmniejszenie  ruchu 

wywołuje  jakościową  przemianę  w  stanie  danego  ciała  —  w  których więc  ilośd 

przechodzi w jakośd» («Dialektyka przyrody», Dzieła, tom specjalny niem. wyd., 

str. 502—503). 

Przechodząc dalej do chemii Engels kontynuuje: 

«Chemię  można  nazwad  nauką  o  jakościowych  przemianach  ciał 

spowodowanych  zmianami  w  ich  składzie  ilościowym.  O  tym  wiedział  już  sam 

Hegel... „Weźmy tlen: jeżeli się w molekułę połączą zamiast zwykłych dwóch — 

trzy atomy, to otrzymamy ozon — ciało wyraźnie różniące się od zwykłego tlenu 

swym zapachem i działaniem. A cóż dopiero powiedzied o różnych proporcjach, 

w jakich łączy się tlen z azotem lub siarką, przy czym każda z tych proporcyj daje 

ciało jakościowo różne od wszystkich pozostałych ciał!» (tamże, str. 503). 

„Wreszcie  krytykując  Dühringa,  który  gwałtownie  wymyśla  Heglowi,  a 

jednocześnie  zapożycza  od niego  cichaczem  znane  twierdzenie,  że  przejście  od 

świata  pozbawionego  czucia  do  świata  czud,  od  świata  nieorganicznego  do 

świata  życia  organicznego,  jest  skokiem  do  nowego  stanu  rzeczy  —  mówi, 

Engels, co następuje: 

«Jest to przecież heglowska linia węzłowa stosunków miary, wedle której samo 

tylko  ilościowe  powiększenie  lub  zmniejszenie  powoduje  w  określonych 

punktach  węzłowych  skok  jakościowy,  jak  na  przykład  przy  nagrzewaniu  lub 

oziębianiu  wody,  gdzie  punkty  wrzenia  i  zamarzania  są  węzłami,  w  których 

odbywa  się  —  przy  normalnym  ciśnieniu  —  skok  do  nowego  stanu  skupienia, 

gdzie  więc  ilośd  przechodzi  w  jakośd»  (F.  Engels,  «Anty-Dühring»,  «Książka»  

1948 r., str. 55—56). 

d)  „W  przeciwieostwie  do  metafizyki  dialektyka  wychodzi  z  założenia,  że  w 

przedmiotach  przyrody,  w  zjawiskach  przyrody  zawarte  są  sprzeczności 

wewnętrzne, gdyż wszystkie przedmioty i zjawiska przyrody mają swoją ujemną 

i  dodatnią  stronę,  swoją  przeszłośd  i  przyszłośd,  swoje  elementy  przeżycia  się  i 

elementy rozwoju, że walka tych przeciwieostw, walka między starym a nowym, 

---