Józef Stalin o materializmie dialektycznym I historycznym

29 

 

miliony  ludzi  muszą  cierpied  wskutek  bezrobocia  i  znosid  głód  nie  z  powodu 

braku towarów, lecz ponieważ wyprodukowano ich zbyt dużo. 

A  więc  kapitalistyczne  stosunki  produkcji  przestały  odpowiadad  stanowi  sił 

wytwórczych  społeczeostwa  i  popadły  w  nie  dającą  się  pogodzid  sprzecznośd  z 

siłami wytwórczymi. 

A  zatem  kapitalizm  brzemienny  jest  w  rewolucję,  która  powołana  jest  do 

zastąpienia  obecnej  kapitalistycznej  własności  śiodków  produkcji  własnością 

socjalistyczną. 

A zatem najostrzejsza walka klasowa między wyzyskiwaczami a wyzyskiwanymi 

stanowi  zasadniczą  cechę  ustroju  kapitalistycznego.  W  ustroju  socjalistycznym, 

który  jak  dotąd  został  urzeczywistniony  tylko  w  ZSRR,  podstawą  stosunków 

produkcji  jest  społeczna  własnośd  środków  produkcji.  Nie  ma  tu  już 

wyzyskiwaczy ani wyzyskiwanych. Wytworzone produkty dzieli się według pracy 

zgodnie  z  zasadą:  «kto  nie  pracuje,  ten  nie  je».  Wzajemne  stosunki  między 

ludźmi  w  procesie  produkcji  mają  tu  charakter  stosunków  koleżeoskiej 

współpracy  i  socjalistycznej  pomocy  wzajemnej  pracowników  wolnych  od 

wyzysku.  Stosunki  produkcji  odpowiadają  tu  w  zupełności  stanowi  sił 

wytwórczych,  albowiem  społeczna  własnośd  środków  produkcji  wzmacnia 

jeszcze bardziej społeczny charakter procesu produkcji. 

Dlatego  też  produkcja  socjalistyczna  w  ZSRR  nie  zna  periodycznych  kryzysów 

nadprodukcji  i  związanych  z  nimi  niedorzeczności.  Dlatego  też  siły  wytwórcze 

rozwijają  się  tu  w  tempie  przyśpieszonym,  gdyż  odpowiadające  im  stosunki 

produkcji dają im całkowitą swobodę takiego rozwoju. 

Taki  jest  obraz  rozwoju  stosunków  produkcji  między  ludźmi  w  ciągu  dziejów 

ludzkości. 

Taka  jest  zależnośd  rozwoju  stosunków  produkcji  od  rozwoju  sił  wytwórczych 

społeczeostwa  i  przede  wszystkim  od  rozwoju  narzędzi  produkcji;  dzięki  tej 

zależności wcześniej czy później zmiany i rozwój sił wytwórczych doprowadzają 

do odpowiednich zmian i rozwoju stosunków produkcji. 

«Używanie i wytwarzanie środków pracy”'(Przez «środki pracy” Marks rozumie 

głównie narzędzia produkcji. — Red.)— mówi Marks — jakkolwiek spotykane w 

---

30 

 

zarodku 

już 

u 

niektórych 

gatunków 

zwierząt, 

stanowi 

jednakże 

charakterystyczną  cechę  specyficznie  ludzkiego  procesu  pracy,  toteż  Franklin 

określa  człowieka  jako  zwierzę  wyrabiające  narzędzia.  Szczątki  środków  pracy 

mają  równie  doniosłe  znaczenie  dla  oceny  zamierzchłych  formacji  społeczno-

ekonomicznych jak budowa szczątków szkieletów dla   rozpoznania   organizacji   

zaginionych   gatunków   zwierząt. 

Epoki ekonomiczne różnią się od siebie nie tym, co się wytwarza, lecz tym, jak 

się  wytwarza...  Środki  pracy  są  nie  tylko  miernikiem  rozwoju  ludzkiej  siły 

roboczej,  lecz  są  też  wykładnikiem  stosunków  społecznych,  w  jakich  się  praca 

odbywa» (K. Marks, «Kapitał», t. I, ser. 121, wydanie 1935 r.). 

I dalej: 

—  «  Stosunki  społeczne  są  ściśle  związane  z  siłami  wytwórczymi.  Zdobywając 

nowe siły wytwórcze ludzie zmieniają swój sposób produkcji, a zmieniając swój 

sposób  produkcji,  sposób  zarabiania  na  życie,  zmieniają  wszystkie  swoje 

stosunki  społeczne.  Żarna  dają  nam  społeczeostwo  panów  feudalnych,  młyn 

parowy  —  społeczeostwo  kapitalistów  przemysłowych”  (K.  Marks,  «Nędza 

filozofii”, «Książka» 1948, str. 149). 

—    «Żyjemy  wśród  nieprzerwanego  wzrostu  sił  wytwórczych,  burzenia 

stosunków  społecznych,  kształtowania  się  idei;  nieruchoma  jest  jedynie 

abstrakcja ruchu» (tamże). 

Charakteryzując   materializm    historyczny,    sformułowany    w «Manifeście 

partii komunistycznej”, Engels powiada: 

«Produkcja  ekonomiczna  i  nieuchronnie  z  niej  wynikająca  struktura 

społeczeostwa  każdej  epoki  historycznej  stanowi  podstawę  politycznej  i 

umysłowej  historii  tej  epoki...  Zgodnie  z  tym  (od  chwili  rozkładu  pierwotnego 

gminnego  władania  ziemią),  cała  historia  była  historią  walk  klasowych,  walk 

pomiędzy klasami wyzyskiwanymi a wyzyskującymi, uciskanymi a panującymi na 

różnych  szczeblach  rozwoju  społecznego...  Walka  ta  osiągnęła  obecnie  taki 

szczebel rozwoju, kiedy klasa wyzyskiwana i uciemiężona (proletariat) nie może 

się  już  wyzwolid  spod  panowania  klasy  wyzyskiwaczy  i  ciemiężycieli  (burżuazji) 

nie  wyzwalając  zarazem  na  zawsze  całego  społeczeostwa  od  wyzysku,  ucisku  i 

---

31 

 

walk klasowych...” (Przedmowa Engelsa do niemieckiego wydania «Manifestu», 

1883 r.). 

d) Trzecia cecha szczególna  produkcji polega na tym, że nowe siły wytwórcze  i 

odpowiadające  im  stosunki  produkcji  powstają  nie  w  oderwaniu  od  dawnego 

ustroju, nie po zniknięciu dawnego, lecz w łonie dawnego ustroju, powstają nie 

jako  wynik  celowej,  świadomej  działalności  ludzkiej,  lecz  żywiołowo, 

nieświadomie,  niezależnie  od  woli  ludzkiej.  Powstają  one  żywiołowo  i 

niezależnie od woli ludzkiej z dwóch przyczyn. 

Po  pierwsze,  dlatego  że  ludzie  nie  mogą  dowolnie  wybierad  tego  lub  innego 

sposobu produkcji, każde bowiem nowe pokolenie wstępując w życie zastaje już 

gotowe siły wytwórcze i stosunki produkcji, będące wynikiem pracy poprzednich 

pokoleo,  a  wobec  tego  musi  ono  na  razie  przyjąd  wszystko  to,  co  znajduje  w 

stanie gotowym w dziedzinie produkcji, musi się do tego przystosowad, aby mied 

możnośd wytwarzania dóbr materialnych. 

Po drugie, dlatego że udoskonalając te lub inne narzędzia produkcji, ten lub inny 

element  sił  wytwórczych,  ludzie  nie  uświadamiają  sobie,  nie  rozumieją  i  nie 

zastanawiają  się  nad  tym,  do  jakich  konsekwencji  społecznych  muszą 

doprowadzid te ulepszenia, lecz myślą tylko o swoich interesach codziennych, o 

tym, jak sobie ulżyd w pracy i osiągnąd dla siebie jakąś bezpośrednią namacalną 

korzyśd. Gdy niektórzy członkowie wspólnoty pierwotnej przechodzili stopniowo 

i  omackiem  od  narzędzi  kamiennych  do  narzędzi  żelaznych,  to  nie  wiedzieli 

oczywiście  i  nie  zastanawiali  się  nad  tym,  do  jakich  konsekwencji  społecznych 

doprowadzi  ta  innowacja,  nie  rozumieli  i  nie  uświadamiali  sobie  tego,  że 

przejście  do  narzędzi  metalowych  oznacza  przewrót  w  produkcji,  który 

doprowadzi koniec kooców do niewolnictwa, chcieli oni po prostu ulżyd sobie w 

pracy,  i  osiągnąd  najbliższą  namacalną  korzyśd  —  ich  świadoma  działalnośd 

ograniczała się do ciasnych ram tej codziennej korzyści osobistej. 

Gdy  w  okresie  ustroju  feudalnego  młoda  burżuazja  Europy  zaczęła  budowad 

obok  drobnych  warsztatów  cechowych  wielkie  manufaktury  i  posuwała  w  ten 

sposób  naprzód  rozwój  sił  wytwórczych  społeczeostwa,  to  nie  wiedziała  ona 

oczywiście  i  nie  zastanawiała  się  nad  tym,  do  jakich  konsekwencji  społecznych 

doprowadzi  ta  innowacja,  nie  uświadamiała  sobie  i  nie  rozumiała,  że  ta 

---

32 

 

«drobna»  innowacja  doprowadzi  do  takiego  przegrupowania  sił  społecznych, 

które  musi  w  koocu  wywoład  rewolucję  zarówno  przeciw  władzy  królewskiej, 

której  dobrodziejstwa  ta  burżuazja  tak  bardzo  ceniła,  jak  przeciwko  szlachcie, 

jakkolwiek  najlepsi  przedstawiciele  burżuazji  często  marzyli  o  dostaniu  się  do 

szeregów  szlacheckich.  Chciała  ona  po    prostu  zmniejszyd  koszty  produkcji  

towarów,    rzucid  jak  najwięcej  towarów  na  rynki  Azji  i  dopiero  co  odkrytej 

Ameryki  oraz  otrzymad  jak  najwięcej  zysków  —  jej  świadoma  działalnośd 

ograniczała się do ciasnych ram tej codziennej praktyki. 

Gdy  kapitaliści  rosyjscy  wraz  z  kapitalistami  cudzoziemskimi  usilnie  krzewili  w 

Rosji  nowoczesny  wielki  przemysł  maszynowy  pozostawiając  nietknięty  carat  i 

oddając  chłopów  na  pożarcie  obszarnikom,  to  nie  wiedzieli  oczywiście  i  nie 

zastanawiali  się  nad  tym,  do  jakich  konsekwencji  społecznych  doprowadzi  ten 

poważny rozwój sił wytwórczych, nie uświadamiali sobie i nie rozumieli, że ten 

poważny  skok  wzwyż  w  dziedzinie  sił  wytwórczych  społeczeostwa  doprowadzi 

do  takiego  przegrupowania  sił  społecznych,  które  pozwoli  proletariatowi 

przyciągnąd  do  siebie  chłopstwo  i  dokonad  zwycięskiej  rewolucji  socjalistycznej 

—  chcieli  oni  po  prostu  jak  najbardziej  rozwinąd  produkcję  przemysłową, 

zawładnąd  ogromnymi  rynkami  wewnętrznymi,  stad  się  monopolistami  i 

wypompowad  z  gospodarstwa  narodowego  jak  najwięcej  zysków  —  ich 

świadoma  działalnośd  nie  wychodziła  poza  ramy  ich  codziennych,  czysto  prak-

tycznych interesów. 

W związku z tym Marks mówi: 

«W  społecznym  wytwarzaniu  swego  życia  (tj.  w  produkcji  dóbr  materialnych, 

niezbędnych  do  życia  ludzi  —  Red.)  ludzie  wchodzą  w  określone,  konieczne, 

niezależne'''  od  ich  woli  stosunki  —  stosunki  produkcji,  które  odpowiadają 

określonemu  szczeblowi  rozwoju  ich  materialnych  sił  wytwórczych” 

(«Przyczynek  do  krytyki  ekonomii  politycznej”,  K.  Marks,  Dzieła  wybrane,  t.  I, 

«Książka» 1947 r., str. 369—370). 

Nie  znaczy  to  jednak,  że  zmiana  stosunków  produkcji  i  przejście  od  dawnych 

stosunków  produkcji  do  nowych  odbywa  się  gładko,  bez  konfliktów,  bez 

wstrząsów.  Odwrotnie,  takie  przejście  odbywa  się  zazwyczaj  przez  obalenie  w 

drodze rewolucji dawnych stosunków produkcji i zaprowadzenie nowych. Aż do 

---

33 

 

pewnego  czasu  rozwój  sił  wytwórczych  i  zmiany  w  dziedzinie  stosunków 

produkcji  odbywają  się  żywiołowo,  niezależnie  od  woli  ludzi.  Trwa  to  jednak 

tylko  do  określonego  momentu,  do  chwili,  gdy  nowopowstałe  i  rozwijające  się 

siły  wytwórcze   zdołają  należycie   dojrzed.   Kiedy  zaś  nowe  siły Wytwórcze 

już  dojrzały,  wtedy  istniejące  stosunki  produkcji  i  ich  przedstawiciele  —  klasy 

panujące, stają się tą «nieprzezwyciężoną” zaporą, którą można usunąd z drogi 

jedynie  przy  pomocy  świadomej  działalności  nowych  klas,  w  drodze 

zastosowania  przez  te  klasy  przemocy,  w  drodze  rewolucji.  Tutaj  ujawnia  się 

najdobitniej  doniosła  rola  nowych  idei  społecznych,  nowych  instytucji 

politycznych,  nowej  władzy  politycznej,  powołanych  do  zniesienia  przemocą 

dawnych  stosunków  produkcji.  Na  gruncie  konfliktu  między  nowymi  siłami 

wytwórczymi  a  dawnymi  stosunkami  produkcji,  na  gruncie  nowych  potrzeb 

ekonomicznych  społeczeostwa  powstają  nowe  idee  społeczne,  nowe  idee 

organizują  i  mobilizują  masy,  masy  zespalają  się  w  nową  armię  polityczną, 

tworzą nową władzę rewolucyjną i używają jej dla zniesienia siłą starego ładu w 

dziedzinie  stosunków  produkcji  i  dla  ugruntowania  nowego  ładu.  Żywiołowy 

proces rozwoju ustępuje miejsca świadomej działalności ludzi, rozwój pokojowy 

— dokonywanemu przemocą przewrotowi, ewolucja — rewolucji. 

«W walce z burżuazją — mówi Marks — proletariat z konieczności jednoczy się 

w klasę... staje się w drodze rewolucji klasą panującą i jako klasa panująca znosi 

przemocą  dawne  stosunki  produkcji”  («Manifest  partii  komunistycznej”, 

«Książka» 1948, str. 62). 

I dalej: 

—    «Proletariat  wykorzysta  swoje  panowanie  polityczne  po  to,  aby  krok  za 

krokiem  wyrwad  z  rąk  burżuazji  cały  kapitał,  aby  scentralizowad  wszystkie 

narzędzia  produkcji  w  ręku  paostwa,  tj.  w  ręku  proletariatu  zorganizowanego 

jako  klasa  panująca,  i  by  możliwie  jak  najprędzej  zwiększyd  masę  sił 

wytwórczych” (tamże, str. 61). 

—    «Przemoc  jest  akuszerką  każdego  starego  społeczeostwa,  brzemiennego  w 

nowe” (K. Marks, «Kapitał», 1.1, str. 603,193 5 r.). 

---

34 

 

Oto  genialne  sformułowanie  istoty  materializmu  historycznego,  dane  przez 

Marksa  w  r.  1859  w  historycznej  wagi  «  Przedmowie”  do  jego  znakomitego 

dzieła «Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej”: 

«W  społecznym  wytwarzaniu  swego  życia  ludzie  wchodzą  w  określone, 

konieczne,  niezależne  od  ich  woli  stosunki  —  stosunki  produkcji,  które 

odpowiadają określonemu szczeblowi rozwoju ich materialnych sił wytwórczych. 

Całokształt  tych  stosunków  produkcji  tworzy  ekonomiczną  strukturę 

społeczeostwa,  realną  podstawę,  na  której  wznosi  się  nadbudowa  prawna  i 

polityczna  i  której  odpowiadają  określone  formy  świadomości  społecznej. 

Sposób  produkcji  życia  materialnego  uwarunkowuje  społeczny,  polityczny  i 

duchowy  proces  życia  w  ogólności.  Nie  świadomośd  ludzi  określa  ich  byt,  lecz, 

przeciwnie,  ich byt  społeczny  określa ich świadomośd.  Na  określonym  szczeblu 

swego  rozwoju  materialne  siły  wytwórcze  społeczeostwa  popadają  w 

sprzecznośd  z  istniejącymi  stosunkami  produkcji  albo  —  co  jest  tylko  prawnym 

tego  wyrazem  —  ze  stosunkami  własności,  w  których  łonie  one  się  dotąd 

rozwijały.  Z  form  rozwoju  sił  wytwórczych  stosunki  te  zamieniają  się  w  ich 

kajdany. Wówczas następuje epoka rewolucji socjalnej. Wraz ze zmianą podłoża 

ekonomicznego  odbywa  się  mniej  lub  bardziej  szybko  przewrót  w  całej 

olbrzymiej  nadbudowie.  Przy  rozpatrywaniu  takich  przewrotów  należy  zawsze 

odróżniad  przewrót  materialny  w  warunkach  ekonomicznych  produkcji,  dający 

się  stwierdzid  ze  ścisłością  nauk  przyrodniczych  —  od  form  prawnych, 

politycznych,  religijnych,  artystycznych  lub  filozoficznych,  krócej:  od  form 

ideologicznych,  w  jakich  ludzie  uświadamiają  sobie  ten  konflikt  i  zwalczają  go. 

Podobnie  jak  nie  można  sądzid  o  poszczególnym  człowieku na  podstawie  tego, 

co on sam o sobie myśli, tak też nie można sądzid o takiej epoce przewrotu na 

podstawie jej świadomości. Odwrotnie, świadomośd tę należy wytłumaczyd jako 

wynikającą  ze  sprzeczności  życia  materialnego,  z  istniejącego  konfliktu  między 

społecznymi  siłami  wytwórczymi  a  stosunkami  produkcji.  Żadna  formacja 

społeczna  nie  ginie,  zanim  się  nie  rozwiną  wszystkie  te  siły  wytwórcze,  którym 

daje  ona  dostateczne  pole  rozwoju,  i  nowe  wyższe  stosunki  produkcji  nie 

zjawiają się nigdy, zanim w łonie starego społeczeostwa nie dojrzeją materialne 

warunki  ich  istnienia.  Dlatego  też  ludzkośd  stawia  sobie  zawsze  tylko  takie 

zadania, które jest w stanie rozwiązad, albowiem przy bliższym ich rozpatrzeniu 

---

35 

 

okazuje  się  zawsze,  że  samo  zadanie  wylania  się  dopiero  wówczas,  kiedy 

warunki materialne do jego rozwiązania już istnieją lub co najmniej znajdują się 

w  procesie  stawania  się»  (K.  Marks, Dzieła wybrane,  t.1,  «Książka»  1947 r.  str. 

.369—370). 

Tak  się  rzecz  ma  z  materializmem  marksistowskim,  gdy  się  go  weźmie  w 

zastosowaniu do życia społecznego, w zastosowaniu do historii społeczeostwa. 

Takie są podstawowe cechy materializmu dialektycznego i historycznego.