17
edi (Vena qupiya kelisimi 1815-jil). Rossiya ha`m Prussiya Pol`sha-Saksoniya
ma`selesinde shette qaliwg`a ma`jbu`r boldi.
Napoleonnin` El`ba atawinan qaship ketiwi ha`m onin` 1815-jili 1-martta
Frantsiyag`a qaytariliwi na`tiyjesinde, Vena kongressi qatnasiwshilarinin` bir birine
jaqinlasiwina ha`m Napoleong`a qarsi jan`a (jetinshi) koalitsiya du`ziliwine alip
keldi. 1815-jili 9-iyun`de en` son`g`i (juwmaqlawshi) aktke qol qoyiladi. Onda
Frantsiyanin` barliq iyeliklerinen ayiriw qaraldi, Gollandiya, Bel`giya ha`m
Niderlandiya qaramag`ina birlestirildi. Pol`sha korol`lig`i atag`in alg`an Varshava
gertsoglig`inin` u`lken bo`limi Rossiyag`a o`tedi. Poznan` Prussiya quraminda qaladi.
Gollandiyani Avstriya o`zinde saqlap qaldi. Krakov «Erkin qala atag`in aladi».
Prussiya Saksoniyani derlik yarimin ha`m ekonomikaliq joqari rawajlang`an Reyn
provintsiyasin ha`m Vestfaliyani qosip aladi. Italiyag`a Savoyo ha`m Nitstsa qaytarip
beriledi ha`m Sardiniya korol`lig`i du`ziledi. Lambardio ha`m Venetsiya Avstriyag`a
o`tedi. Avstriya barliq Italiya ma`mleketlerin (Sardiniya qaramag`inan basqa)
qadag`alaydi.
19
Shveytsar
kapitanlarina
Shveytsariya
konferentsiyasi
sho`lkemlestirildi ha`m G`ma`n`gilik neytrolitetG` kepilligi beriledi. German
ma`mleketleri ha`m Avstriya iyeliklerinin` bir bo`limi German awqamina
birlestiriledi. Norvegiya Daniyadan ajiratilip Shvetsiyag`a beriledi. O`zinin`
ten`izdegi koloniyaliq ha`m sawda iyeliklerin bekkemlegen ha`m ken`eytken Ulli
Britaniya uris waqtinda basip alg`an territoriyalardi, sonin` ishinde Mal`ta, Ioni
atawlarin qap koloniyasin (Qubla Afrika) Tseylon atawlarin o`zinde saqlap qaladi.
Juwmaqlawshi aktke negrler menen sawda jasawdi qadag`an etiwshi qatarlar da
qosiladi.
Vena kongressinde patsha Rossiyasinin`, burjuaziyaliq-demokratiyaliq Ulli
Britaniya, gabsburgler Avstriyasi ha`m tag`i da basqa qatnasiwshilarinin` siyasati
reaktsiyaliq, basipaliwshiliq xarakterge iye boldi. Vena kongressinde du`zilgen
qatnasiqlar sistemasi 1815-jili sentyabrde G`Sharapatli awqamG`da toliqtirildi. Vena
kongressi sistemasinin` qulawi ha`r tu`rli waqitlarda boldi. 15-jildan son` Frantsiyada
iyul` revolyutsiyasi boladi ha`m Bel`giya g`a`rezsizlik aladi, onnan son`
revolyutsiyalar 1848-1849-jillari bolip Italiyanin` birlesiw Germaniyanin` birlesiwine
alip keledi.
Frantsiyanin` shegaralari Napoleonnin` Vaterloo janindag`i jen`ilisinen (18-iyun`
1815-jil) ha`m Burbonlar restavratsiyasinan (8-iyul`) son` qayta tiklendi. Vena
kongressi barliq Evropa ma`mleketleri kollektivlik kelisimleri tiykarinda Evropada
paraxatshiliq ornatiwg`a urindi. Kelisilgen sha`rtnamalardi bir ta`repleme
o`zgertiwge bolmaytug`in edi. Evropa ma`mleketleri shegaralarinin` kepilligin beriw
ushin Rossiya, Avstriya ha`m Prussiya 1815-jili sentyabrde G`sharapatli awqamdiG`
du`zedi. Noyabr` ayinda Frantsiya qosiladi. Vena sistemasi Evropadag`i salistirmali
turaqliliq ha`m paraxatshiliqtin` dawamli periodin ta`miyinleydi.
1815-jili sentyabrde Rossiya imperatori Aleksandr I ta`repinen du`zilgen
Sharapatli awqamnin` aktina derlik barliq Evropa monarxlari qol qoydi. Onin`
qatnasiwshilari revolyutsiyalardi birgelikte bastiriw ha`m xristiyan dinin qollap
quwatlaw ma`jbu`riyatin aldi. Angliya Sharapatli awqamg`a ra`smiy tu`rde qosilmasa
da, onin` reaktsionliq siyasatin qollap-quwatladi. Rim papasi ha`m basqa ellerdegi
katoliklerdin` naraziliqlarinan qa`wiplenip aktqa qol qoymadi. Sharapatli awqamda
18
basli rol`di Avstriyanin` kantsleri ha`m iri diplomat Metternix ha`m Rossiya
imperatori Aleksandr I ler oynadi. Aleksandr I Lyudovik XVIII din` monarxiyasin
sheklewshi xartiyani usindi ha`m og`an kongresstin` barliq qatnasiwshilarin qol
qoyiwg`a ma`jbu`rledi.
Awqam
qatnasiwshilari
ortasinda
kelispewshilikler
ku`sheydi.
Bul
kelispewshilikler awqam ag`zalari menen Angliya ha`m AQSh ortasinda da payda
boldi. Bul awqam 1822-jili Veronada bolip o`tken Sharapatli awqamnin` son`g`i
to`rtinshi kongressinde o`z ko`rinisin tapti. Kongresstin` qarari menen Latin
Amerikasi ma`mleketlerindegi revolyutsiyalardi bastiriw ushin Frantsuz a`skeriy
korpusi jiberildi. Bul Angliya ha`m AQShtin` narazilig`in keltirip shig`ardi. Sebebi
olar Latin Amerikasi ellerinin` islerine aralaspaqta edi.
Usilayinsha frantsuz korpusi Latin Amerikasina jetip barmay shaqirip alindi ha`m
Ispaniyadag`i revolyutsiyani bastiriw ushin jiberildi. 1825-jili Rossiya, Angliya,
Avstriya ha`m Tu`rkiya ortasindag`i qatnasiqlar keskinlesti. Rossiya hu`kimeti
Gretsiyani qollap-quwatlawdi maqul ko`rdi. Bul qarama-qarsiliq belgili da`rejede
Sharapatli awqamnin` ha`lsirewine alip keldi.
Solay etip Vena kongressi xaliq araliq qatnasiqlarda uris juwmaqlarin paraxatshiliq
jol menen sheshiw, shegara, du`n`ya ju`zinin` siyasiy kartasin o`zgertiw,
ma`mleketler ortasinda o`z-ara awqam du`ziw ma`selelerin sheshti.
Tayanish so`zler:
Vena kongressi, Kordinal Mazorini, «Ma`mleket bul men», Anna Avstritskaya,
Versal` sarayi, “Bizden keyin meyli suw alip ketsin”
Paydalaniwg`a usinilatug`in a`debiyat
1.
Velikaya frantsuzskaya burjuaznaya revolyutsiya. Manfred A. 3. Izd. Nauka.
Moskva 1983g.
2.
Frantsuzskaya revolyutsiya. Tomas Karleyl`. Moskva 1991 g.
3.
Diplomaticheskiy slovar` v 3 tomax. Moskva 1986 g.
4.
Vsemirnaya istoriya 5. 6. 7. chasti Moskva. Izd. Nauka.
5.
Istoriya diplomatii v pyati tomax. Moskva 1959-1979 godi.
6.
Novaya istoriya stran Evropi i Ameriki. Perviy period. Moskva. Visshaya
shkola, 1986 g.
7.
Novaya istoriya. Vtoroy period 1971-1917 gg. Pod redaktsiey A. Ovcharenko.
Moskva 1984 g.
8.
Praktikum po Novoy istorii. Pod. red. N. Brovskogo M. 1979 g.
9.
Istoriya Frantsii Pod. red. A.Z. Manfreda v 3-x tomax. M.Nauka
1973-
1973.
10.
Manfred A.Z. Napoleon Banopart M.Misl` 1974 g.
11.
Jahan tarixi. S.I.Gavrilyan, A.T.Xalliev. Toshkent, 2002.