Жана тарийх1 Times doc

 

11 

Ekinshi  gruppa  mayda  orta  burjuaziya  kirdi.  Bul  gruppa  burjuaziyaliq 

demokratiyaliq  talaplar  qoydi.  Saylaw  mu`lk  tsenzisi  kelip  shiqti.  Maksimilian 

Robesp`er 1758-1794-jillari u`lken rol` atqardi. Quriltay jiynalisinda elde orta a`sirlik 

provintsiya  saplastirilip  83  departament  payda  boldi.  Jiynalista  gedeyler  saylaw 

huqiqinan ayirildi. Jiynalista shirkew jerleri milliy mu`lk dep ja`riyalandi. Shirkewge 

jer  satiwg`a  ruxsat  etildi.  1791-jil  14-iyul`da  Quriltay  jiynalisi  deputati  M.Shollonie 

usinisi  boyinsha  rabochiylar  stachka  jasaw  ha`m  awqamg`a  birigiw  haqqinda  nizam 

qabil  etti.  Bul  75  jil  o`mir  su`rdi.  1791-jil  Konstitutsiya  qabil  etilip,  konstitutsiyaliq 

monarxiya  rejimin  bekkemledi,nizam  shig`ariwshi  vlast`qa  tapsirildi.  Atqariwshi 

vlast` korol` ha`m ministr qolina o`tti. Konstitutsiya ta`repdarlarina endi revolyutsiya 

tamam  boldi.  Feodalliq  minnetleme  satip  aliw  haqqindag`i  dekretler  aktiv  ha`m 

passiv bolip kategoriyag`a bo`liniwi xaliqta naraziliq payda etti. Revolyutsiya  aqirina 

shekem  dawam  etiwdi  oyladi.  Korol`  ha`m  saray  aristokratlari    qayta  orinlaniwin 

arman  etti.  Elde  siyasiy  gu`restin`  keskin  keliwi  Lyudovig  XVI  Parijden    qashiwg`a  

umtiliwi  sebep  bolip,  Lyudovig  XIV    Varenni  jerinde  korol`din`    satqan  monarxiya 

abroyin    tu`sirdi.  Yakob  klubinda    respublika  menen  Konstitutsiyaliq  monarxiya 

ortasinda  bo`liniw  payda  boldi.    Konstitutsiya  monarxist  Felnyanlar  klubina  tiykar 

saldi.  Korol`    Lyudovig  XVI  xaliq  aldinda    atiliwin  talap  etti.  1791  3  sentyabr` 

Konstituttsiya  tastiyiqlandi.Son`  quriltay    tarqatilip    ol  nizam  shig`ardi.  Organ 

Parlamentke dep o`tti. 1791 jil 1- oktyabr`de  nizam shig`arip,  birinshi ma`jilisi bolip 

o`tti.  Jiynalista  konstitutsiyaliq  monarxist  ta`reptar  Felyan  ag`zalari  iri  finans  

burjuaziya  xojalig`in    iyeledi.  Felyanllar  revolyutsiyag`a  ken`  jol  qoymawdi  usinis 

etti.  1792  jil  aqirinda  Jeyrondistler  Yakobinshi  klubinda  basshi  rol`di  atqardi.  Bul 

waqitta  iri  ha`m  orta    sawda  sanaat  burjuaziyasi,  u`zliksiz  jeyrondistler  Frantsiya 

respublikasi  ornina,  korol`  vlastin`  sheklewin  talap  etti.  Xaliq  massasi  

revolyutsiyadan  korqti.  Evropada  burjuaziya  xaliqti  tinishizlandirdi.  Frantsiyada 

revolyutsiya    ta`sirinen  xaliqtin`  o`z  elinen  tarqap  ketiwinen    qorqti.  Nizam 

shig`ariwshilar  jiynalista  watan    qa`wip  astinda    dep  ja`riyaladi.  Revolyutsiyanin` 

ekinshi  da`wirinde  jeyrondistlerdin`  vlast`  basina  shig`iwi    Korol`    Lyudovig  XVI 

ha`m  aristokrat  monarxiyanin`  qulatiw  ma`selesin  qoydi.  1797  jil      10  avgusta  Parij 

kommunikatsiya    basshisi    ko`terilis  basladi.  Ko`terilisshi  saraydi  iyeledi.  Korol` 

ha`m  onin`  sem`yasi  qamaqqa  alindi.  Frantsiya  respublikasinin`  ornina  vlast` 

jeyrondistler qolina o`tti. Monarxiyani qulatiw elde ha`wij alip ketti. 1797 jil  Parijde 

milliy  konventti  jiynalisqa  shaqirdi,  sawda  sanaat  burjuaziyasin  jeyronda    ko`terilisi 

iyeledi.  Jeke  menshik    qolina  o`tti.  Sawdada  erkinlik  alg`a  qaray  rawajlaniwdi 

toqtatti.  Djeyrondistler  Parijde  feodalliq  minnetlerdi  joq  etitiwdi,  spekulyatsiyani 

toqtatiwg`a  birinshi  za`ru`rli  zat  turaqli  baha  ornin  talap  etti.  Djeyrondistler  o`z 

turaqsizlig`ina  baylanisli  «batpaq  qurbaqalari»  dep  atadi.  Konventte  respublikashil 

demokratiya    gruppirovsi    montonearlar-tawlar  dep  atadi.  Tawlarg`a  Donnton, 

Robesp`er, Marat h.t.b basshiliq etti.  

Konvent  ma`jilisi  birinshi  ku`nnen  baslap  G`KurbaqalarG`  ha`m  G`tawlarG` 

Parijde  ayriqsha  rol`  oynadi.  1792  jil  6  oktyabr`de  frantsuzlar  general  Tyurgo 

Belgiyani,  Avstriya  a`skerlerin  qiyratti.  Belgiyani  aldi.  Nemets  xalqi  Frantsuz 

a`skerleri  feodalizm  eziuinen  azat  etiwin  u`lken  kuwanish  penen  qarsi  aldi. 

Djeyrondistlerdin`  jen`iske  erisiwi  olar  arasinda  qarsiliqti  joq  ete  almadi.  1792-jil 

---

 

12 

«batpaqlar»  menen  «tawlar»  ortasinda  Lyudvig  XVI  sotka  beriw  kerek  pe  joqpa 

degen nizam shig`ardi ha`m konvent sudina berildi. 1793-jil 21-yanvar` ku`ni hu`kim 

etilip basin shawg`an. 

1793-jili  Angliya  basshilig`inda  Frantsiya  ma`mleketine  qarasli  koalitsiyasin 

du`zdi.  Og`an  Avstriya,  Prussiya,  Rossiya,  Ispaniya,  Gollandiya,  Venetsiya 

ma`mleketleri  kirdi.  Uris  Frantsiya  ekonomikaliq  awhalin  to`menletti.  Feodalliq 

minnetler biykar etiliwine narazi boldi. Jumissizliq xaliq massasi awhalin to`menletti. 

Plebeylerdin` revolyutsiyaliq agitatsiyasi ku`sheydi. Aziq awqat tovarlari turaqli baha 

maksimum  ornatiliwdi  talap  etti.  Plebey  agitator  G`qutirg`anlarG`  (beshenniy) 

naraziliq  penen  shiqti.  1793-jili  Avstriya  a`skerleri  Frantsiya  armiyasin  qiyratti. 

Frantsiyanin` armiya komandiri qaship ketti. Royalistlerdin` topalan`i baslandi. 

1. Usinday jag`dayda Jeyrondistler ayrim reformalar jasadi. Kontrrevolyutsiyanin` 

gezeksiz tribunali shaqirildi. 

2.  Eldin`  qorg`aniw  ushin  ja`miyet  qorg`aniw  koalitsiyasi  qayta  saylandi,  Donton 

basshilig`inda. 

3. Tutiniw tovarlarg`a turaqli  baha ornadi. Biraq Jeyrondistler Revolyutsiyasi  uris 

ju`rgiziw propagandasi tarqadi. Koalitsiya menen paraxat saylaylar baslandi. 

Jeyrondistler  Marat  ha`m  Kommunanin`  basqa  siyasiy  g`ayratkerleri  qiyradi.  2-

iyun`  1793-jili  Konvent  milliy  gvardiya  ha`m  xaliq  ta`repinen  qorshaldi.  Vlast 

Yakobinshiler qolina o`tti.  Frantsiya revolyutsiyasinin`  u`shinshi  da`wiri Yakobinshi 

revolyutsiya  demokratiyaliq  diktatura  da`wiri  baslandi.  Yakobinshi  ko`terilisshiler 

jen`ip  shiqti,  keyin  1793-jili  27-iyun`  ku`ni  jan`a  Konstitutsiya  qabil  etildi. 

Konstitutsiyada  so`z  baspa  so`z  erkinligi  ja`riyalandi.  Frantsiya  birlesken  respublika 

dep  ataldi.  1791-jilg`a  qarag`anda  u`lken  a`hmiyetke  iye  boldi.  Keyingi  da`wirde 

revolyutsiya  demokratiyaliq  ha`reket  ku`sheydi.  1793-jilg`i  revolyutsiya  ha`reketine 

qaramastan klassliq sheklengen burjuaziyaliq xarakterdegi revolyutsiya boldi. 

Jak  Ru  Valer,  Lux  Lerg  basshilig`inda  Parij  Plebeyleri  massaliq  tutiniw 

tovarlardin`  maksimum  baha  endirildi,  spekulyantlar  o`lim  jazasina,  Revolyutsiya 

jillarinda  payda  bolg`an  «jan`a  bay»  mu`lklerin  konfiskatsiyaladi.  Yakobinshi  Eber, 

Marat,  Shomet,  Jeyrondistler  siyaqli  «qutirg`anlar»  shiqti.  10-iyul`  ku`ni  ja`miyetlik 

qorg`aw  komiteti  qayta  saylandi.  Komitetke  basshiliq  etiw  Robesp`er  qolina  o`tti. 

xaliq  dosti  degen  sho`lkem  payda  boldi.  Marat  Jeyrondistler  menen  baylanisli 

Royalist  hayal  Sharlota  Korda  ta`repin  o`ltirildi.  Konvent  ja`miyetlik  qorg`aniw 

komiteti  qa`wipli  adamlardi  qamadi.  Lyudvig  XVI  ha`m  hayali  Mariya  Antuanetta 

o`ltiriledi.  Yakobinshiler  agrarliq  revolyutsiyaliq  reforma  o`tkeriwge  kiristi.  17-

iyul`de  qabil  etilgen  dekret  boyinsha  barliq  feodalliq  to`lemler  ha`m  minnetlemeler, 

toliq  ha`m  birotala  Yakobinshiler  diktaturasi  awilda  feodalliq  qatnas  tolig`i  menen 

joq etti. 

Yakobinshiler, agrarliq reforma qabil etip du`n`yada birinshi ret adamlarg`a jer alip 

berdi.  Feodalliq  to`lemler  joq  etildi.  Biraq  plebey  talaplari  qanaatlandirilmadi. 

Yakobinshi  revolyutsionerler  demokratiyaliq  diktaturani  bekkemledi.  Konvent 

zakonlar  shig`ardi.  Atqariwshi  vlast`  ha`m  qorg`aniw  komiteti  du`zildi.  1794-jili 

konvent  642  min`liq  armiya  du`zdi.  1793-jil  sentyabr`de  arqa-shig`is  Frantsiya 

shegaralarin  Avstriyadan  azat  etti.  1793-jili  18-dekabrde  frantsuz  a`skerleri  Tuon 

qalasinda  Angliyadan  azat  etti.  Tuondi  azat  etiwde  artilleriya  kapitani  Napoleon 

---