Жана тарийх1 Times doc

 

33 

bilayg`i    barisina  u`lken  ta`sir  jasadi.  Ol  xaliq  massalarina  u`lken  revolyutsiyaliq  

ta`jiriybe    berdi  ha`m  eldin`    milliy    birlesiwi    ja`ne  burjuaziyaliq  qayta  du`ziliw 

ushin  revolyutsiyaliq-  azatliq  ha`reketinin`  bunnan  bilayda    rawajlaniwina  tu`rtki 

boldi.  Sardiniya  korol`liginde  konstitutsiya    saqlanip  qaldi.  Xaliq  massalari  

revolyutsiyaliq gu`restin` jawingerlik ta`jiriybesin aliwg`a eristi. 

1861-1871 jillarda Batis Evropada  eki iri  pomeshiklik  burjuaziyaliq ma`mleket -  

Italiya  korol`ligi  ha`m  Germaniya  imperiyasi  du`zildi.  Pitiranqiliq  jag`dayda  sawda 

menen    sanaattin`    o`siwi  barg`an  sayin    ko`p    ushiradi.    Temir  jollar  quriw,  

ko`plengen  kishi ma`mleketlerdin`  shegaralarinan ju`klerdi alip o`tiw barg`an sayin 

qiyinlasti. Bul kishkene ma`mleketlerdin` ha`r qaysisi   o`z aldina  baj  puli, aqshasi, 

o`z  aldina  ta`rezileri  bar  edi.  Siyasiy  jaqtan  pitiranqiliq    Italiyan  ha`m  German  

burjuaziyasi  xaliqaraliq  ma`selelerde  de  ha`lsiz  edi.    Italiya  ma`mleketinin` 

birigiwine    olardin`  xaliqlarinin`    tilinin`    bir  bolg`anlig`i    ja`rdem  berdi.  Milliy 

azatliq  ha`reketindegi eki ag`im  50 jillardin` aqirina kele  Italiyada  milliy   birlesiw  

ushin  gu`res  tag`i  da    ku`sheydi    ha`m  onda  eki    ag`im  –  revolyutsiya    anig`iraq 

ko`zge taslanadi. Revolyutsiyashil – demokratiyalar  o`nermentshilerge, diyxanlarg`a, 

rabochiylarg`a    ha`m  mayda  burjuaziyaliq    intelegentsiyag`a    arqa    suyeydi. 

Buring`isinsha  olar  Italiyanin`    xaliq    revolyutsiyasi    joli  menen  birden-bir  

demokratiyaliq  respublikag`a  birigiwinin`  ta`reptari edi. Bul bag`dardin` ko`rnekli  

iskeri  emigratsiyada  jergen  D.  Garibal`di    boldi.  Ortasha    ag`imdag`i  liberal`  

pomoshikler  menen  burjuaziya    basqardi.    Olar  elde    kontitutsiyaliq    monarxiyag`a  

birlestiriw  planinan ari o`tpedi. Olar  milliy  birlesiw  ushin gu`reske Italiyanin`  arqa 

jag`inda    jaylasqan  Tu`rin  qosa  P`emontti  o`zinin`    basli    iyeligine  aylandirg`an 

Sardiniya  korol`ligine  basshiliq  etedi  dep  u`mit  etken  edi.  Ekonomikaliq    jaqtan  

P`emont    Italiyanin`  xalqi  tig`iz  jaylasqan  aldindag`i  bo`legi  edi.  Ol  jerde  fabrika 

sanaati  ha`m  temir jol quriw a`dewir rawajlang`an edi. P`emontqa arqa suyey otirip, 

Kavur  Italiyani    birlestiriw    jolindag`i    en`  birinshi  qa`dem  Lombardiya  menen 

Venetsiya  oblastinan    avstriyalilardi  quwip  shig`iwdan  ha`m    olardi  P`emontqa  

birlestiriwden    baslaniwi  kerek  dep    esapladi.  Frantsiya  burjuaziyasi    Sardiniya  

korol`ligine    tiyisli    bolg`an,  jasap  atirg`an  Savoyya  ha`m  Nitstsa    oblastlarin  

Frantsiyanin`  sostavina    qosip  aliwdi    oylaydi.  Napoleon  III    Frantsiyag`a    Savoyya 

ha`m  Nitstsani    beriw  sha`rti  menen  Avstriyag`a    qarsi    urisqa  qatnasip,      Sardiniya 

korol`ligine  Lombardiya    menen  Venetsiya    oblastin  qosiw  haqqinda    Kavurg`a 

jasirin  tu`rde  minnetlenedi.  Uris    1859  jildin`  aprelinde    baslanadi.  Frantsiya  menen 

Sardiniyanin`  a`skerleri  tez  arada  Lombardiyani    iyeleydi    ha`m  jazda  Solbferno 

qasinda Avstriya  armiyasin  qul-talqan etti. Jen`is  xaliq- revolyutsiyaliq ha`reketine 

jan`a  tu`rtki  berdi.  Kishkene  ital`yan    ma`mleketlerinde  dawam  etti.  Papanin` 

iyeliklerin,  ko`terilis  qalani  aldi.  Barliq  jerlerde  italiyani  milliy  birlestiriw    talabi 

alg`a qoyildi. Napoleon III xaliq  revolyutsiyasinan  qoriqqanliqtan  birden-bir ku`shli 

Italiyani  du`zgisi  kelmedi.  Ol  sonday-aq    papanin`  aristokratliq    ha`kimiyatinin` 

qulawin  da qa`lemedi,  oytkeni ol bul ha`kimiyatti reaktsiyanin`  a`hmiyetli tayanishi  

dep  esapladi.  Napoleon  III  Kavurdi  aldap  Avstriya  menen    sha`rtnama  du`zdi,  ha`m 

bul  sha`rtnama  tek  Lombardiyanin`  g`ana  Sardiniya  korol`ligine    qosilatug`ini 

aytilg`an  edi.  Venetsiya  oblasti  Avstriyanin`  eziwi    astinda  qaldi.  Bul  pu`tkil  elde 

g`a`zepleniw    tuwdirdi.  Sonin`  menen  bir    waqitta  Frantsiya  o`zinin`  u`lesin  tolig`i 

---

 

34 

menen  aldi:  Savoyya  ha`m  Nitstsa  ko`p  uzamay-aq    Frantsiyag`a  qosip  alindi. 

Napoleon  III  nin`    qiyanetshiligine  juwap  retinde  Italiyada    revolyutsiya    jan`adan  

ko`terildi. Kishi ital`yan ma`mleketlerindegi saylang`an  Milliy  jiynalislar o`zlerinin` 

Sardiniya    korol`ligine    qosilatug`inlig`i  haqqinda    qarar  qabil  etti.  Olarg`a  papa 

iyeliklerinin`    bir  bo`legi  de  qosildi.  Reaktsiyanin`    ha`m    italiyanin`    siyasiy  

pitiranqilig`inin`    tayanishi    sipatinda    qubladag`i    Neapolitan    korolligi  menen 

Sitsiliya    atawinin`    paytaxti  Palermoda    xaliq    ko`terilisi  baslanadi.  Italiyanin`  

arqasindag`i  respublikashil-  demokratlar  Garibal`didin`    basshilig`indag`i  olarg`a 

ja`rdemge ko`terildi. Garibal`didin` qizil ko`ylek  kiygen min`g`a jaqin  iqtiyarlilardi 

ja`mledi. 

Onin` 

G`MiniG` 

tiykarinan 

o`nermetshilerden, 

rabochiylardan, 

studentlerden,  mayda burjuaziyadan shiqqan  adamlardan ibarat edi. Xaliq massalari 

Garibal`di  ha`m  onin`  G`Qizil  ko`yleklilerinG`  azat  etiwshiler    sipatinda    qatti 

quwanish penen  qarsi aldi. Ha`mme ta`repten iqtiyarlilar Garibal`didin` bayrag`inin`  

astinda  toplanadi.  Eki-u`sh  ku`nnin`  ishinde  onin`  otryadina    birneshshe    min` 

diyxanlar kelip qosildi. Garibal`di awir sawashldardan keyin Palermo qalasin iyeledi. 

Qalada o`nermetshiler menen rabochiylar ja`mlesti.  

Garibal`didin`  otryadlari  Sitsiliyadan  Appenin  yarim  atawinin`  qublasina  ju`zip 

o`tti  ha`m  ko`p  uzamay    saltanatli  ra`wishte  Neapol`ga  kirip  bardi.  Ajayip  xaliq 

a`skerbasinin`    qol  astinda  endi  25  min`  iqtiyarlilar  bar  edi.  Olar      Neapol`dan 

arqaraqta    korol`  a`skerlerin  qiyratti.  Biraq  birilesiw  revolyutsiyashil  jol  menen  

tamamlawg`a  erisilmey  qaldi.  Bug`an  proletariattin`  ha`lsizligi,  diyxanlardin` 

revoltsiyaliq  gu`resslerge    jeterli  da`rejede  qatnasqanlig`i  ha`m  G`joqaridanG` 

Sardiniya koroli  ha`kimiyati astinda birlesiwdi   qa`lewshi eldegi  liberal pomeshikler 

menen  burjuaziyanin`  ku`shli ta`siri sebep bolg`an edi. 

Sardiniya hu`kimetinin`  baslig`i Kavur  ha`m korol`  Viktor Emmanuil II P`emont 

armiyasin    qublag`a  Neapolitan  iyeliklerinin`  shegarasi  arqali  alip  ju`rdi.  Olar 

Garibal`diden  jenisti  tartip  almaqshi  edi.  Ol  diyxanlardi  pomeshiklerge  qarsi  galaba 

gu`reske  shig`iwg`a  shaqirmadi,  qarsilas  bastan-aq  Korol`  Viktor  Emmanual  II  nin` 

ha`kimyatin  moyinladi  P`emont  hu`kemitinin`  ha`m  onin`  armiyasin  ku`shli  qisiw 

astinda  1860-jili  o`tkerilgen  g`alaba  xaliqliq  dawisqa  qoyiwdan  son`  Neopolittan 

iyelikleri P`emontqa qosip alindi.  

1861-jil P`emont ha`m og`an qosilg`an oblastlardin` sostavinda ital`yan korol`ligin 

du`zgeni  haqqinda  ja`riya  etildi.  P`emontta  6  million  xalqi  bar  edi.  Jan`a  korol`lik 

endi 22 million xaliqqa iye boldi. 

Milliy birlesiw tamanlanbadi. Venetsiya oblasti Avstriya ha`kimiyati astinda bolip, 

Rimde  bolsa,  Frantsuz  a`skerlerinin`  qorg`awi  astinda  papa  aristokratiyaliq 

ha`kimiyati saqlanip qalindi.  

Bir neshe jil o`tkennen son` Avstriya Prussiya menen sawashta jen`iliske ushiradi, 

Venetsiya  oblastinan  waz  keshiwge  ma`jbu`r  boldi.  Biraq  ele  papa  oblasti  Italiyag`a 

qosilmay qaldi. 

Rim papasi Italiyadag`i  ha`m basqa ellerdegi katolik shirkewinin` basshisi edi. Ol 

pu`tkil  Italiyanin`  birden-bir  ma`mleket  boliwinan  qoriqti.  Papa  bilimlendiriwge, 

ilimge,  aldindag`i  ideyalarg`a  topilis  jasadi.  Ol  o`zinin`  G`ha`zirgi  zaman 

adasiwlarinin`  dizimiG`  degen  xatinda  ta`biyattaniw  a`hmiyetli  jan`a  ashiliwlardi 

barliq  ravolyutsiyalar  ta`limleri  aqilsizliq  dep  dag`azalandi.  Sonday-aq  papa 

---