7
ruxsat etildi. Navigatsiyaliq akt Gollandiyag`a qarsi qaratilg`an edi, Gollandiya
Amerikag`a sawda jasawi qadag`an edi. Dvoryanlar burjuaziyaliq revolyutsiyani joq
etiu kerek boldi. 1653-jil aprelde Kromvel` kaldiqlardi quwip tarqatti. Jan`a
parlament joq etildi. 1654-jil Krovel` Angliya republikasinin` o`mirlik Lord
protektori bolip tayarlandi. Diktatura xaliqti aldadi, Angliya askeriy okruglerge
bo`lindi. Elde qatti tsenzura baslandi. Angliya 1656-jil Kromvel` o`lgennen keyin
vlast` ofitserler qolina o`tti. Dvoryanliq burjuaziya revolyutsiyasinin` tabislarin
qorg`aytug`in qatti vlast` kerek edi. Monarxiya qayta tikleniwin duris dep tapti.
Styuardlardin` restavratsiyalaniwi 1688 jil awdarispaq.
Karl II eski ta`rtipti qayta tiklewge ha`reket etti. Grajdanliq uris qatnasiwshilarina
amnistiya beriwi, jeke menshik iyelerine huqiq tastiyiqlansin dep ta`rtip berdi. Karl II
ma`mlekette saliq ma`selesin tek parlament biylik jasawina kelsim berdi. Korol`
turaqli a`sker saqladi. Karl II bas kesiwshilerdi quwdaladi Kromvel` h.t.b
revolyutsiya g`ayratkerlerinin` qaldiqlarin go`rden alinip qayta darg`a asildi. Parlamet
ayiplarin aldina qoydi. Angliya feodal ta`rtipten azat etildi, o`ndiris qatnaslari barliq
tarawlarda tez pa`t penen rawajlandi. Fermerler sani o`sti. Diyxanlar jer iyelewi ha`m
jerdi qorg`aw o`sti. Sanaat u`lken tabislarg`a eristi. Burjuaziya koloniyalar menen
ko`p baylanis topladi. Indiya menen sawda etti, qul sawdasi rawajlandi. Burjuaziya
qatlami ma`mleket menen duris esaplaspadi. Korol` ha`m saray aristokratlari
siyasatinda narazliq ku`sheydi. A`sirese Karl II sirqi siyasatti ulken narazliqti payda
etti. Karl II jas waqtinda Frantsiyada bolg`an edi. Ol Angliyag`a korol` bolg`annan
keyin, Lyudovik 16 menen Angliya tovarlari ushin Frantsiya bazarlarinin` jabiliwina
kelisti. Ol Niderlandiyag`a shig`ip ketti. Korol` ha`m korol` sarayi ta`rtipsizligi
absolyutizmdi qayta tiklewge urindi. Bul parlamentte Lordlar palatasi ha`m obshina
palatasinda naraziliq tuwdirdi. 1679 jil parlament Angliyada grajdanliq huqiq
xaqqinda ayriqsha nizamlar qabil etti. Angliya grajdanlari jan`a nizam boyinsha
qamaqqa aling`an, adam sudta o`z jumisina hadal qarawdi, guwa arqali bosatiwdi
talap etti. Bul zakon ha`m ayiriqshaliqlarina qaramastan korol` vlasti
administratsiyasi biybastaqliqlarin shekledi. Eldegi siyasiy gu`res 2 partiya Toriy
ha`m Vigiler payda boliwina alip keldi.
Toriy partiyasina iri jer iyeleri Angliya ruxaniylari kirdi. Vigiler iri jer iyeleri
finans orayi ku`shli korol` vlasti Vigi korol` vlasti esabinan, parlament pravalarin
ken`eytiwdi talap etti. Angliyada eki parlament payda boldi.
1688-jili Toriy, Vigiler Yakov I ku`yew balasi Gollandiya basqariwshisi Vil`gel`m
Oranskiy Angliyag`a shaqirildi. Vil`gel`m Oranskiy Pravalar deklaratsiyasina qol
qoyiwg`a ma`jbu`r boldi. Korol` parlament pravalarina sadiq qaliw pravasin aldi.
Deputat azatlig`in moyinlawg`a ma`jbu`r boldi. Korol` kelisimi boyinsha turaqli
armiya saqlaniwi tiyis boldi. Deklaratsiya huqiqi villa dep atalg`an hu`jjetke qol
qoydi. Solay etip XVII a`sirde baslang`an Angliya burjuaziyaliq revolyutsiyasi
xarakteri boyinsha konservatorliq revolyutsiya bolip feodalizm ja`miyetinen jan`a
da`wirge o`tiw ushin atilg`an birinshi adim boldi.
8
Tayanish so`zler:
Independentler, Yakov I Styuard, Sukno sanaati, Karl I, Parlament, Oliver
Kromvel`, Marsten Mure, Djon Lil`bern, Vigiler, Vigl`gel`m Oranskiy.
Paydalaniwg`a usinilatug`in a`debiyat
1.
Angliyskaya burjuaznaya revolyutsiya XVII veka. Pod. red. Kosminskogo. T.
I , T. 2, Moskva 1954 g.
2.
Vsemirnaya istoriya 5. 6. 7. chasti Moskva. Izd. Nauka.
3.
Istoriya diplomatii v pyati tomax. Moskva 1959-1979 godi.
4.
Novaya istoriya stran Evropi i Ameriki. Perviy period A. V. ADO. Moskva
1986 g.
5.
Novaya istoriya. Vtoroy period 1971-1917 gg. Pod redaktsiey A. Ovcharenko.
Moskva 1984 g.
6.
Serova O.V. Ot troystvennogo soyuza k Antante. M. 1983 . 304 s.
7.
Mejdunarodniy ejegodnik. Za 1990 g. M. 1991 g.
8.
Hidoyatov T. Iz istorii Anglo-russkix otnosheniy v Sredney Azii T.,FAN 1969
g.
9.
Jahan tarixi. S.I.Gavrilyan, A.T.Xalliev.
Toshkent, 2002.
2-Tema: Frantsiya XVII a`sir aqiri XIX a`sir basinda
1. XVII a`sir ekinshi yarimi XVIII a`sir basindag`i Frantsiya
absolyutizmi.
2. Frantsiyadag`i ma`deniyat.
3. XVIII a`sirde feodalliq absolyutizm krizisi, jer iyelewshilik. Sawda ha`m sanaat.
4. Frantsiyadag`i ideologiyaliq gu`resler.
XVII a`sir baslarinda 1618-1648 jillari 30 jilliq uristan keyin o`zgerisler boldi.
1643 jil korol` Lyudovig XIII o`lgennnen son` onin` bes jasar balasi Lyudovig XIV
1643-jili korol` taxtina shiqti Lyudovig XIV jas bolg`anliqtan Anna Avstritskaya
regent bolip tayarlandi. Anna Avstritskaya waqtinda 1643-60 jillari elde basqariw
Italiyali absolyut monarxiyanin` ta`reptari sum ha`m aqilli 1-shi ministr Kordinal
Mazorini qolinda boldi. Ko`pshilik pomeshikler korol` soveti ta`repi monarxiyalik
duzimdi qolladi.Parij parlamentine korol` vlast basina keldi.1648 jil Korol` Parijden
qaship ketti. 1649 jili Korol` sarayi Parijge qaytip keldi. 1648-1653-jillardag`i waqiya
Frantsiya tariyxinda fronda (opozitsiya) dep ataldi.
1661 jil birinshi kordinal 22 jasar LyudovigXIV Frantsiya taxtin iyeledi.
1661- 1711 jillari Lyudovik XIV vlast` basina keldi.Frantsiyada bir jaqtan
absolyutlik monarxiya qulay basladi. Lyudovik XIV o`zinin vlastin quday ta`repinen
berilgen G`Ma`mleket bul menG` uraninda basqardi. Lyudovik XIV o`z da`wirin
G`Quyash koroliG` dep atadi. Frantsiyada u`lken Versal` sarayin saldi. Usi saraydi
saldiriw ushin ma`mleketten shig`in jumsalip,qiyin awhalg`a tu`sti. Korol` ha`m
saray saltanatlari uris waqtinda xaliqqa saliqlardin` sanin ko`beytti. Xaliq
turmisinin` jag`dayi awirlasti.