39
okiu orinlari-gimnaziyalar sistemasinin duzilisi baslandi, onda dvoryan xam
chinovniklerdin ballari okidi. Gimnaziyanin sani 50 jetti, xam bul universitetke
kiriuge mumkinshilik berdi. Jokari okiu orninin sani jetige jetti, jane institut xam
uchilisheler ashildi. Agartiushilik rauajlaniuinda bibliotekalar exmiyetli orin
tutti. 1814 jili Peterburgta birinshi Rossiya bibliotekasi ashildi. XIX esirdin birinshi
yarimina kelip bibliotekalar sani 19 ga jetti. Ilimiy xam tarixiy jamiyettin
baslamasi menen muzeyler ashlip olar tarixiy, medeniy xam kerkem
baxaliklardi izzertleushi estelikler orayi boldi. 1821 jili Peterburgta birinshi ret
tejriybe turinde kala ishi xabarin jetkeriu ushin pochta ashildi. Sanaatka, auil
xojaligina sauatli kaniygeler zerur bolip sol us hin uchilishede sauda,
kommertsiya lik, professionallik. mektepler, jana institutlar ashiu talap etildi. 60
jillarga kelip voskres mektepleri 300 ge jetti. Bul mektepte xalik massasina
revolyutsiyalik terbiya berildi. 1877 jili elde 28 minnan aslam mektep ashildi.
Auillik jerlerdede sauatli ada mlar sani kebeyip basladi. 1908 jili xaliktin
demokratiyalik, katlami arasinda ilimiy bilimdi en jaydiriu maksetinde xalik
universiteti ashildi. XIX-XX esir basinda ilim xam texnikanin rauajlaniui ulken
jetiskenliklerge eristi. Bugan ta`biy ilimdi- ilimiy materialistlik koz karaslar,
fundamenti sipatinda aldagi jemiyetlik xem filosofiyalik pikir tesir etti.
Matematika, astronomiya, fizika xem ximiya, geografiyalik, ashiliular xem
izertleu jumislari alip barildi. Tariyx ilimi kop jetiskenliklerge eristi. Iri tariyxiy
miynetler, jazba derekler izertlendi. Rus tariyxin izertleude N.M.Karamzin ulken ules
kosti. Meditsina tarauinda mikrobiologiyalik xem epidemiologiyalik ashiliular boldi.
Adebiyat xem iskusstvo tarauinda ush korkemlik bagdar boldi: Klassitsizm,
sentimentalizm xem romantizm. Dramalik, teatrda tiykargi orindi tragediya iyeledi.
Onda tariyxiy materiallardagi tragediyalar kop koyildi, birak xereketinen son xukimet
teatr ustinen katti kadagalau ornatti.
Jivopis`tegi klassitsizmge xarakterli bolgan bibliyalik, xem mifologiyalik syujetler
XIX-esir kerkem-oner iskusstvosinda jetekshi orindi tutti. Bul deuirdin
doretiushilik jetiskenlikleri romantik bagdar menen baylanisli boldi. Onda iri
xudojniklerden S.F.Shedrin, K.P.Bryullov, A.T.Venetsianova x.t.b lar miynetlerin
atap otsek boladi.
XIX-esir kerkem-ener iskusstvosinin` rauajlaniuinda rus skul`pturasi ulken rol`
oynadi. XVIII-XIX esir arasinda F.F.Shedrin, I.P Martostin deretiushiligi
me nen monumentallik skul`pturasi jokari derejege koterildi. Sol deuirdegi
skul`pturanin janaligi 1812-jildagi Uatandarlik uris kaxarmanlarinin tariyxiy shaxs
sipatinda jaratiu boldi. Belgili skul`ptor F.P.Tolstoy keplegen barel`efler, 1812 j
uriska arnalgan medal` seriyalarin jaratti.
XIX-esirdin, birinshi yarimi kalalardin kushli janalaniui menen belgilendi. Elde
turak jaylar kurilisina zerurlik boldi. Usi deuirde Moskva kalasinin kurilisina
belgili arxitektorlar katnasti.
Koplegen ellerdin, materiallik xem ruuxiy medeniyati sotsiallik xem milliy
koloniyalik eziushilik sharayatinda keliplesti.
Birlesken kop milletli memleket shegarasindagi xaliklarinin oz-ara xereketke
kelgen birin-biri bayitiushi xer terepleme protsess Rossiyanin materiallik xem
ruuxiy medeniyatinin rauajlaniuina oz ulesin kosti.
40
Ilim, edebiyat, iskusstvo elde esip atirgan revolyutsiyalik xerekettin tesiri astinda
rauajlandi. Bul dauirde medeniyattin demokratizatsiyalasiu protsessi boldi.
Doretiushilik intelligentsiyasinin en, belgili uekilleri xalik penen tigiz ruuxiy
baylanisin sezdi xem o`z shigarmalarinda exmietli jemietlik-sotsiallik meselelerdi
seulelendirdi. Barlik, janr iskusstvosinda kaxarmanlik xem azatlik ideyalari
korsetildi. Dun`ya juzilik ilimge oz ulesin koskan rus alimlarinin jetiskenliklerin
xalik-aralik ilimiy jemietshiligi ten aldi. Birak bul ilimiy ashiliular Patsha
Rossiyasi sherayatinda ondiriske este engizildi. Tek Oktyabr` revolyutsiyasinan
son sotsial ilim xem texnikanin rauajlaniuina ken jol ashildi.
Tayanish so`zler:
Neman, Borodino, Napoleon, Aleksandr I, Leyptsig, Araksheev, G`dekabristler
ko`terilisiG`, Nikolay I, Aleksandr II, Manifest, Gimnaziya.
Paydalaniwg`a usinilatug`in a`debiyat
1.
Diplomaticheskiy slovar` v 3 tomax. Moskva 1986 g.
2.
Vsemirnaya istoriya 5. 6. 7. chasti Moskva. Izd. Nauka.
3.
Istoriya diplomatii v pyati tomax. Moskva 1959-1979 godi.
4.
Novaya istoriya stran Evropi i Ameriki. Perviy period. Moskva. Visshaya
shkola, 1998 g.
5.
Xrestomatiya po Novoy istorii Chast` I i II. Moskva Visshaya shkola.
6.
Tarle E.V. Taleyran. Nashestvie Napoleona na Rossiyu 1812 god. M.1959.
7.
V.O.Klyuchevskiy. Russkaya istoriya. M.: 2005.
7-Tema: Latin Amerikasinda g`a`rezsiz ma`mleketlerdin` du`ziliwi
1. G`a`rezsizlik ushin gu`res. Gaiti 1791.
2. Tussen Luverttyur. Idal`go, Morelos, Bolivar, San-Martin.
3. Gu`res na`tiyjeleri.
Latin Amerikasi XIX a`sirdin` basinda, barliq derlik Vest-Indiya ha`m Tu`slik
Amerikadag`i eller Ispaniyanin` koloniyasi edi. Tu`slik Amerikada Portugaliyanin`
bir g`ana koloniyasi-Braziliya, ol usi materiktin` yarimina jaqinin alip jatar edi. Vest-
Indiyadag`i u`lken Gaiti atawi 1804-jilg`a shekem Frantsiyag`a qaradi.
Bul ellerde so`ylenetug`in ispan, portugal, frantsuz tilleri latin tilinen shiqqanliqtan
Vest-Indiya atawlari Arqa Amerikanin` tu`slik bo`limi ha`m Tu`slik Amerika uliwma
bir ataqqa-Latin Amerikasi degen ataqqa iye boldi. Meksikanin` bir bo`limi Arqa
Amerikada jaylasqan, biraq bul elde de ispan tili basim. Sonliqtan Meksika da Latin
Amerikasina kirdi.
Gaitida qullar revolyutsiyasi. Gaiti atawi Kolumb ta`repinen 1492-jili ashildi.
Kolumb ol jerde Amerikadag`i evropalilardin` birinshi koloniyasinin` tiykarin du`zdi.
Bul atawda, en` da`slep Ispan atawinda frantsuz ten`iz qaraqshilari jaylasti, olar ol
jerde sawda kemelerine shabiliw jasap turdi. Bunnan bilayinsha bul ataw Frantsiyag`a
o`tti.