Жана тарийх1 Times doc

 

37 

da`wirinde  buring`i  ta`rtip,  feodal  du`zimdi  bekkemlew  ushin  uriniwlar  ja`nede 

ku`sheydi.  Nikolay  I  ha`kimliginde  onin`  a`tirapindag`i  aristokratlar  ma`mlekettin` 

joqari  lawazimlarin  iyelegen  edi.  Generallar,  patsha  pa`rmanlarin  so`zsiz 

orinlaytug`in  ta`rtipbuzar  paraxorliq  ha`m  ma`mleket  qaznasin  talan-taraj  qiliw 

ha`wij aldi. 

Patsha Nikolay I o`lgennen keyin taxtqa 1855-jili u`lken balasi Aleksandr II (1855-

1881)  otirdi.  Aleksandr  II  patshalig`i  shiyelenisken  tariyxiy  da`wirge  tuwra  keldi. 

1853-1856-jillarda Rossiya  Turkiyag`a qarsi Qrim  urisinda qatnasadi  ha`m jen`iledi. 

Bul  urista  Rossiyanin`  jen`iliwi  onin`  krepostnoyliqqa  tiykarlang`an  feodalizm 

ja`miyetinin`  teren`  ekonomikaliq,  siyasiy  to`men  jag`dayda  turg`anlig`i  ayqin 

ko`rinip  turdi.  Endi  ma`mleketti  Nikolay  I  da`wirindegidey  qamaqqanalar,  azaplaw, 

qorqitiw  usillari  menen  a`melge  asiriw  mu`mkin  bolmay  qaldi.  A`melge  asiriwdin` 

jan`a  usillarin  ja`riya  etiw  ha`mde  teren`  sotsialliq  siyasatti  o`tkiziw  da`wir  talabi 

bolip qaldi. 

Rossiyada  da,  sirt  ellerde  de,  ko`pshilik  krepostnoy  nizamlardi,  yag`niy 

diyqanlardin`  pomeshiklerge  qarsilig`in  biykar  etiw  ma`selesinde  oni  qanday  qilip 

o`tkiziw  ma`selesinde  eki  ag`img`a  bo`lingen  edi.  Demokratik  ku`shler,  diyqanlar 

krepostnoy  du`zimdi  pu`tkilley  biykar  qilip,  azat  etilgen  diyqanlarg`a  biypul 

feodallar,  pomeshiklerdin`  jerlerin  bo`listiriwdi  talap  etedi.  Ekinshi  topar  u`lken  jer 

iyeleri  imkani  bolg`anday  bolsa  eski  du`zimnin`  qaldiqlarin  saqlap  qaliwg`a, 

diyqanlardin` jerlerin u`lken pul esabinan satip aliwg`a  ma`jbu`r qildi, olardi ja`nede 

o`zine qaratip aliwg`a umtilatug`in edi. 

1861-jil  19-fevral`da  shig`arilg`an  krepostnoy  huqiqin  biykar  qiliw  turisindag`i 

patsha  nizami  u`lken  tariyxiy  a`hmiyetke  iye  edi.  Diyqanlar  pomeshiklerdin` 

ruxsatisiz  sem`ya  quriwg`a,  erkin  sha`rtnama  ha`m  sawda  pitimin  du`ziwge,  Erkin 

ka`sip  tan`lawg`a,  joqari  oqiw  orinlarina  kiriwge,  ko`shiwge,  mu`lk  satip  aliwg`a 

ha`m basqa puxaraliq huqiqlarg`a iye boldi. 

Krepostnoy  huqiqtin`  biykar  etiliwi  Rossiya  tariyxinda  u`lken  burilis  boldi. 

Diyxanlardin`  erkinlikke  iye  boliwlari  ma`mlekettin`  kapitalizmge  o`tiwi  ha`m  de 

sanaat, awil xojalig`i, pa`n, texnika, a`debiyat ha`m sanaattin` rawajlaniwi ushin ken` 

imkaniyatlar  jaratildi.  En`  tiykari,  bul  jag`daylar  zamanina  say  u`rp-a`detler  ha`m 

puxaralar  urisi  joli  menen  emes,  tinishliq,  azatliq,  siyasatlari  tiykarinda  a`melge 

asirildi. 

1861-jili krepostnoy huqiq biykar qiling`annan keyin Rossiyada bir qansha siyasat 

ju`rgizildi.  Bul siyasat sud  organlari, a`skeriy  ha`m  basqa salalardi  o`z  ishine alg`an 

bolip,  olardi  o`tkiziwdegi  ko`zde  tutilg`an  maqset  ha`kimiyat  du`zimlerin  jan`a 

tariyxiy  jag`daylarina,  kapitalistlik  rawajlaniw  talaplarina  sa`ykeslentiriwden  ibarat 

edi. 

1864-jilda  guberniya  ha`m  uezd  ko`leminde  saylap  qoyilatug`in  ha`kimiyat 

organlari-Zemstvo organlari (zemstvolar)  du`zildi. olardin` qaramag`inda ja`miyetlik 

a`hmiyetke  iye  bolg`an  jollar  qurilisi,  densawliqti  saqlaw,  xaliq  ta`limi,  jan`adan 

straxovanie qiliw kibi isler kiretug`in edi. Da`slep bul isler menen tek g`ana hu`kimet 

a`meldarlari  shug`illanatug`in  edi.  Nizamg`a  muwapiq  zemstvolar  saylaw  organlari 

bolip g`ana qalmastan, ken` taypali organ esaplanatug`in edi. 

---

 

38 

Usi da`wirdegi en` kerekli siyasatlardan ja`ne biri sud siyasati bolip, 1861-jildag`i 

nizamg`a ko`re, sudtin` ha`kimliginen g`a`rezsiz ekenligi ja`riya etildi. Bir neshe sud 

basliqlari  payda  boldi.  En`  a`hmiyetlisi,  islerdi  ko`rip  shig`iw  ushin  Joqari  jinayat 

sudi payda boldi. 

Solay  etip  Rossiyada  1861-jili  19-fevral`da  qabil  etilgen  manifest  xaliqlardi 

krepostnoyliq  qulliqtan  azat  etken  ha`m  Rossiyanin`  ekonomikasinin`  bazar 

qatnasiqlari 

tiykarinda 

rawajlaniwina, 

o`zinin` 

ma`mleketlik 

shegarasin 

bekkemlewge, siyasiy ha`rekettin` ku`sheyiwine alip keldi. 

Rossiyada krepostnoyl`k xuk`kt`k biykar etiliui xam burjuaziyal`k reformalar 

XIX esirdin, 50-jillari Rossiyada revolyutsiyalik jagday juz erdi  xam diyxanlardin 

antikrepostnoyl`k  xereketinin  osiu  protsesi  baslandi.  Klaslik  gures  kushli  aktiv 

xarakterde bolip oz ozinin jagdayin jaksilau ushin emes al krepostnoylik sistemasin 

biratala  jok  etiudi  talap  etti.  1856  jilga  kelip  student  jaslardin  xareketi  janlan`sh, 

siyasiy xarakterdegi studentlik dogerek xam sholkemler payda bola basladi. 1861 j 19 

fevralda  Mamleketlik  aukamda  krest`yanlardin  azatlik  xakkinda  manifestke  kol 

koyildi,  degen  menen  diyxanlar  tolik,  azatlik  almadi.  Manifestte  diyxanlar  eki  jil 

dauaminda krepostnoylik xukiki uaziypasin atkariu shart edi. 1861 jildagi reformada 

agrar  mesele  birinshi  orinda  turdi.  Nizam  pomeshiklerdin  jer  iyesi  ekenligin  xam 

diyxanlardin` ulesi mulklik xukik printsiplerin belgiledi. Diyxanlarga jerdi ulestiriu, 

diyxan  xojalikti  ekspluatatsiya  xam  elde  sotsiallik  keuipsizlik  ob`ekti  sipatinda 

saklap  kaliu  zerurliginen  kelip  shikti.  Diyxanlardin  jerin  birotala  aliu 

ekonomikalik  jaktan  payda  keltirmedi  xam  sotsiallik  keuip  tuugizdi.  Diyxanlardin 

azatligi  diyxan  miynetin  ekspluatatsiyasi  pomeshikler  monopoliyasin  jok  etti 

xam  bul  sanaatta,  auil-xojaliginda  rauajlaniushi  kapitalizm  ushin  miynet  kushi 

bazarinin  tez  pet  benen  esiuine  alip  keldi.  1861  jildagi  reformalar 

pomeshiklerdin  estelik  penen  krepostnoylik  xojaliktan  kapitalistlikke  etiuin 

temiynledi.  Birak.  elde  feodallik  krepostnoylik  tertip  birotala  jok  bolmadi. 

Reformalaskan  Rossiyada  jana  sotsiallik  kush-proletariat  keliplesti.  1905  jilga  kelip 

diyxanlar  xojaligi  krepostnoylik  deuir  diyxanlarinan  biraz  park  kildi.  Rossiyada 

krepostnoylik  xukiktin,  biykar  etiliui-jergilikli  xukimet,  sud,  bilimlendiriu, 

finans,  eskeriy  isler  tarauinda  burjuaziyalik  reforma  otkeriuge  zerurlik  keltirdi. 

Bul  reformalardin  kayta  isleniui  XIX  esirdits  50-60  jillari  revolyutsiyalik 

jagdayinda  baslandi.  Reformalarda  mazmuni  boyinsha  krepostnoylik  uksasliklar 

boldi.  Burjuaziyalik  printsiplerdi  jeriyalau  menen  birgelikte  xukimette,  sudta,  xalik 

bilimlendiriuinde xam baskada reformalar dvoryanlardin` xam soslovielerdin mulklerin 

korgadi.  Xukimettin  jana  organlari  mektep,  xam  baspa  soz  toligi  menen  patsha 

administratsiyasina  karadi.  Samoderjavie  siyasatinda  reaktsiyalik  bagdarlar  1866 

jili burjuaziyalik reformalar etkeriudi temenletti. 

XIX-XX esirde Rossiyada medeniyattin rauajlaniui 

Rossiyada  madeniyatinin  rauajlaniui  kolaysiz  sharayatka  alip  keldi. 

Samoderjavie-krepostnoylik  duzim  soslovielik  siyasati  menen  bilimlendiriu 

tarauinda  xalik;  massasin  ezip  bul  protsesti  toktatti.  XX  esirdits  basinda  xaliktin 

kopshiligi  sauatsiz  kaldi.  Eldin  sotsiallik  ekonomikalik  rauajlaniui  xalik  teliminin 

birlesken  sistemasin  duziu  maselesin  kuradi.  Diyxanlar,  saudeger  xam 

onermentler  ballari  uezdlik  uchilishelerde  baslangish  telim  aldi.  Kalallilarda  orta 

---