“İrəvan xanlığı, Zəngəzur mahalı, Göyçə mahalı bizim tor paq larımızdır və Ermənistan bu torpaqlarda dövlət qurub. Azərbaycan torpağında ikinci erməni dövlətinin qurulmasına biz heç vaxt imkan verməyəcəyik”
Yüklə 1,25 Mb. Pdf görüntüsü
|
27 söylədikləri ağız ədəbiyyatında əsas motivlərdən biri də xeyirlə şərin mübarizəsidir. Müqəddəs yerlərdən, gerçək tarixi şəxsiyyətlərdən bəhs edən rəvayətlər, dastanlar buradakı əhalinin ümumi türk inancından bəhrələndiyini, o cümlədən bu dünyagö- rüşün bölgə üçün hakim olduğunu göstərir. Qərbi Azərbaycanın İrəvan şəhəri, Vedibasar, Zəngəzur, Dərələyəz, Ağbaba, Şörəyel, Loru, Pəm bək, Göyçə, Qaraqoyunlu, Şəmşəddin kimi bölgələri digər mahal- larla sıx əlaqədə olmuşdur. Böyük ticarət yollarının üzərində olan bu bölgəni Osmanlı dövləti ilə, Şimali və Cənubi Azərbaycanla, Borçalı mahalı ilə ayrılmaz tellər bağlamış- dır. Şəmşəddin, Qaraqoyunlu və Göyçə mahallarında yaşayan türklərin adət-ənənə, məişət baxımından Gəncəbasarın yerli əhalisi ilə demək olar ki, eyni olması tarixi faktdır. Zəngəzur mahalının əhalisi adətlərinə, məişətinə görə Qarabağ türkləri ilə eynilik təşkil etmişdir. Bu ərazinin qərb hissəsində yaşayan azərbaycanlılar Anado- lu türkləri ilə qaynayıb-qarışmış, onlarla sıx əlaqədə olmuşdur. İrəvan, Zəngibasar kimi ərazilərin Güney Azərbaycanın Təbriz, Xoy, Maku kimi şəhərləri ilə bağlılığı, əlaqələri də bir faktdır. Bu istər şivələrdə, istərsə də sənətkarlıq nümunələrində, adətlərdə özünü qabarıq şəkildə göstərir. Zəngin mədəni irsi, folkloru, ədəbiyyatı və musiqisi ilə seçilən bu bölgə bütöv Azərbaycan mədəniyyətinin tərkib hissəsidir. Ay- rı-ayrı bölgələrin tarixi, mədəni irsi, toponimləri də onun ümumi Azərbaycan tarixi və mədəniyyəti ilə birbaşa bağlılığını göstərir. Rəngarəng və zəngin təbiətə malik olan Qərbi Azərbaycan, əsasən, dağlıq və dağətəyi bölgə hesab olunur. Bolsulu çaylar, çəmənliklər bu ərazini xüsusilə hey- vandarlıq üçün yararlı etmişdir. Vedi və Qəmərli, Əştərək bölgələri zəngin bağları, üzümlükləri, Mehri ərazisi subtropik meyvələri ilə seçilirsə, qalan ərazilər daha çox alp çəmənlikləri və dağ bitkiləri ilə məşhurdur. Əsasən, palıd, vələs, çinar, armud, alma, gilas, qoz, zoğal və alça ağacları ilə zəngin olan meşə örtükləri ilə yanaşı, bu yurd yerinin çöllərində rəngarəng bitkilər, qayalarında isə cürbəcür kollar bitirdi. Relyefin mürəkkəbliyi və çoxcəhətliliyi onun bitki aləmini də təkrarsız edirdi. Bu amillər istər heyvandarlığın (xüsusilə də qoyunçuluğun) inkişafını, istərsə də təbii boyaqların alınmasını şərtləndirirdi. Bu ərazidə yaşayan azərbaycanlıların məişətində xalça və xalça məmulatları əsas yer tutmuşdur. Qərbi Azərbaycanda müxtəlif ölçülü xalçalarla, kilimlərlə bərabər, “Na- mazlıqlar”, çullar və digər xalça məmulatları da toxunurdu. Zəngin təbiəti bu bölgənin xalçalarına xüsusi çalarlar vermiş, onun rəng-kompozisiya həllinə çoxçeşidli boyalar bəxş etmişdir. Xalçaların naxış-kompozisiya seçimində də yerli əhalinin təsəvvürləri, mifik görüşləri, inancları mühüm yer tutmuş, onlar xalçalar üzərində öz ifadəsini tap- mışdır. Mifoloji quşlar, heyvanlar, həmçinin dünyaya yanaşma tərzindən irəli gələn semantik elementlər bu bölgənin xalçaları üçün spesifik idi. Azərbaycanın müxtəlif xal- ça qrupları ilə sıx əlaqəsi duyulan İrəvan xalçalarının bu ərazidə yaşayan insanların düşüncə və hisslərinin müstəvisi kimi çıxış etdiyini tam əminliklə söyləmək olar. İrəvan xanlığının Azərbaycan xanlıqları, eləcə də bir çox xarici ölkələrlə geniş ticarət əlaqələri olmuşdur. 1 1782-ci ildə burada olmuş rusiyalı Reyneks İrəvanın pam- bıq parça, ipək, yazlıq buğda, şərabla zəngin olduğunu söyləmişdir. Burada, həmçinin çəltik istehsalı, küncüt, kətan becərilirdi. İ.Şopen İrəvanda olarkən xanlığın ərazisində 1 Əliyev F., Həsənov U. İrəvan xanlığı. Red. və ön sözün müəllifi K.Şükürov. İkinci nəşri. Bakı, 2007, s. 47-48 (I nəşri 1997); İrəvan xanlığı. Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan tor- paqlarına köçürülməsi... s. 109-110. 28 gördüyü toxmaçarlıqların sayını ipəkçiliyin geniş yayılması ilə əlaqələndirir. Döv- rün mənbələrində 1782-ci ilin martında, bayazitli İsak Paşanın xahişi ilə, İrəvandan Bayazitə yeddi min dinar iki abbası dəyərində qara qarpız, göy qarpız, mürsəqulu, xiyar, sürahi, reyhan, xına tozu, badımcan və s. toxumlarının göndərilməsi haqqın- da danışılır. Üçkilsə məbədinin məxaric dəftərində qeyd edilmiş toxum adlarının hamısı Azərbaycan türkcəsindədir. Dövrün mənbələrində bu toxumların adlarının Azərbaycan türkcəsində yazılması, bu torpaqda qədim dövrlərdən elə Azərbaycan türklərinin yaşadığını, onların oturaq həyat tərzi keçirdiklərini, xüsusilə də əkinçilik və kənd təsərrüfatının digər sahələri ilə məşğul olduqlarını, ermənilərin isə bu bölgəyə sonradan gəldiyini bir daha sübut edir. 1 Ağrı vadisində Azərbaycanın digər bölgələri üçün səciyyəvi olan yaylaq-qışlaq maldarlığı inkişaf etmişdi. Qırxbulaq, Göyçə, Aparan, Dərəçiçək, Gərnibasar, Vedi- basar, Talın mahallarındakı otlaqlar heyvandarlığın inkişafı üçün münbit şərait ya- radırdı. O dövrün mənbələri İrəvana Təbrizdən çoxlu karvanların gəlməsinə dair məlumatlar verir. İrəvandan Tiflisə, Ərzuruma, Axalsıxa, Qarsa pambıq, Təbriz, Xoy, Bayazitə düyü, buğda, arpa və duz aparılırdı. İrəvan bölgəsinin yolların kəsişməsində yerləşməsi burada çoxlu sayda körpülərin, karvansaraların, zərb xanaların və bazar- ların olmasına rəvac verirdi. Ticarət yollarından biri Hindistan, Mərkəzi Asiya və İra- nı Təbriz və Naxçıvan vasitəsilə İrəvan xanlığına bağlayan karvan yolu idi. Bu yola “Ərzurum yolu” və ya “Bəzirgan yolu” da deyirdilər. İrəvandan Ərzuruma gedən digər karvan yolu Aparan və Alagöz dağının şimal ətəyindən keçib Qarsa, oradan da Həsənqalaya yetişir, sonda ana xəttə qovuşurdu. İrəvandan Tiflisə gedən karvan yolu Üçkilsə, Sərdarabad, Hamamlı, Calaloğlu və Şulaverdən də keçirdi. XVII əsrdə fransız səyyahı J.Şarden bu yolun uzunluğunun İrəvan-Ağstafa yolu qədər olduğu- nu yazırdı. J.Şarden bu yolun üstündə yerləşən yaşayış məntəqələrinin adlarını da qeyd etmişdir. İrəvandan Ağstafaya gedən yolda Bjni, Keşikkənd, Dəlican, Qaradaş, Məlikkənd, Körpükənd yaşayış məntəqələri yerləşirdi. İrəvan bu yolla Gəncə ilə əlaqə saxlayır, Şamaxıda isə Azərbaycanın Rusiyaya gedən əsas ticari yoluna bağlanırdı. 2 İrəvanın ərazisində olan mahallarda abidələr üzərində yazılar, qayaüstü təsvirlər, daşlara həkk olunmuş simvollar əhalinin həyat tərzindən, məişətindən xəbər verir. Azərbaycanın digər bölgələrindəki abidələrə kifayət qədər oxşar olan bu nümunələr- də türk-oğuz boylarının damğaları, bəzən isə adları dəqiqliklə təsvir edilmişdir. Zəngəzur bölgəsində - Qarakilsədə e. ə. II əsrə aid olan tikili qalıqları “Qoşundaş“ kimi tanınırdı ki, bu da qədim türklərin bir çox yaşayış məskənlərində rast gəlinən abidələrə bənzəyirdi. Zəngəzurun Urud kəndindəki Babək qalası, kurqanlar, qədim körpü, qəbirüstü abidələr, qoç heykəlləri 3 , Ağdu kəndindəki VII yüzilliyə aid olan türk ornamentləri ilə bəzədilmiş 9 metr hündürlüyündə qəbirüstü abi də, Qırmızıtəpədə Qala divarlarının qalıqları, Göyçə gölü sahilində Kolagirən qalasının xarabalıqlarında mixi yazılar, Gərni qalası və onun xüsusi məharətlə işlənmiş naxış və ornamentləri, Üçkilsə ərazisində IV yüzilliyə aid tikililər, mixi yazılarla zəngin olan Göy mələkləri məbədi, Anaqala, Qanlıca, Keçorus, Goş, Qıpçaq ocağı, Ərgəz piri və saysız-hesabsız digər abidələr bu yurd yerinin qədimliyindən xəbər verir. 1 Məmmədov İ., Əsədov S. Ermənistan azərbaycanlıları və onların acı taleyi (qısa tarixi oçerk). Bakı, 1992. 2 İrəvan xanlığı. Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi... s. 109-110. 3 Musa Urud. Urud. Bakı, 2000 Yüklə 1,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|