Iqtisodiy munosabatlarni oʻrganish usullari

Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar- bular ishlab chiqarish jarayonida vujudga keladigan va ishlab chiqarish vositalariga mulkchilikning turli shakllari asosida shakllanadigan kishilar o'rtasidagi aloqalardir. Eng keng tarqalganlardan biri iqtisodiy tizimlarning quyidagi tasnifidir.
1. An'anaviy iqtisodiy tizim Bu barcha asosiy iqtisodiy masalalar an'ana va urf-odatlar asosida hal qilinadigan tizimdir. Bunday xo‘jalik dunyoning geografik jihatdan olisda joylashgan, aholisi qabilaviy tuzilmaga ko‘ra tashkil etilgan (Afrika) mamlakatlarida hamon mavjud. U qoloq texnologiya, keng tarqalgan qo'l mehnati, iqtisodiyotning aniq ko'p tuzilmasi (turli xo'jalik yuritish shakllari): tabiiy-jamoa shakllari, ko'plab dehqon va hunarmandchilik xo'jaliklari bilan ifodalangan kichik ishlab chiqarishga asoslangan. Bunday iqtisodiyotda tovarlar va texnologiyalar an'anaviy bo'lib, taqsimot kasta asosida amalga oshiriladi. Bu iqtisodiyotda xorijiy kapital katta rol o'ynaydi. Bunday tizim davlatning faol roli bilan tavsiflanadi.
2. Buyruqbozlik yoki ma'muriy-rejali iqtisodiyot- Bu ishlab chiqarish vositalariga umumiy (davlat) mulkchilik, jamoaviy iqtisodiy qarorlar qabul qilish, davlat rejalashtirish orqali iqtisodiyotni markazlashgan holda boshqarish hukmron bo'lgan tizimdir. Reja bunday iqtisodiyotda muvofiqlashtiruvchi mexanizm vazifasini bajaradi. Davlat rejalashtirishning bir qator xususiyatlari mavjud:
1) xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning mustaqilligini inkor etuvchi davlat hokimiyatining eng yuqori bo'g'inidan barcha korxonalarni bevosita yagona markazdan boshqarish;
2) davlat mahsulot ishlab chiqarish va taqsimlashni to'liq nazorat qiladi, buning natijasida alohida korxonalar o'rtasidagi erkin bozor munosabatlari istisno qilinadi;
3) davlat apparati xo‘jalik faoliyatini asosan ma’muriy va ma’muriy usullar yordamida boshqaradi, bu esa mehnat natijalariga moddiy manfaatdorlikni susaytiradi.
3. Bozor iqtisodiyoti- erkin tadbirkorlik, ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik shakllarining xilma-xilligi, bozor bahosi, raqobat, xo'jalik yurituvchi sub'ektlar o'rtasidagi shartnomaviy munosabatlar, davlatning xo'jalik faoliyatiga cheklangan aralashuvi tamoyillariga asoslangan iqtisodiy tizim. Kishilik jamiyatining tarixiy taraqqiyoti jarayonida iqtisodiy erkinlikni – shaxsning iqtisodiy ne’matlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilishdagi faol faoliyati orqali o‘z manfaatlari va qobiliyatlarini ro‘yobga chiqarish qobiliyatini mustahkamlash uchun zarur shart-sharoitlar yaratiladi.
Bunday tizim ko'p ukladli iqtisodiyotning mavjudligini, ya'ni davlat, xususiy, aktsiyadorlik, kommunal va boshqa mulk turlarining kombinatsiyasini nazarda tutadi. Har bir korxona, firma, tashkilotga nima, qanday va kim uchun ishlab chiqarishni o'zi hal qilish huquqi beriladi. Shu bilan birga, ular talab va taklifni boshqaradi va erkin narxlar ko'plab sotuvchilarning ko'plab xaridorlar bilan o'zaro ta'siri natijasida paydo bo'ladi. Tanlash erkinligi, shaxsiy manfaatlar raqobat munosabatlarini shakllantiradi. Sof kapitalizmning asosiy shartlaridan biri bu iqtisodiy faoliyatning barcha ishtirokchilari, ya’ni nafaqat kapitalist-tadbirkor, balki yollanma ishchining ham shaxsiy manfaatidir.
4. Aralash iqtisodiyot- boshqa iqtisodiy tizimlar elementlariga ega bo'lgan iqtisodiy tizim. Ushbu tizim o'zgaruvchan ichki va tashqi sharoitlarga moslashtirilgan eng moslashuvchan bo'lib chiqdi. Ushbu iqtisodiy tizimning asosiy belgilari quyidagilardan iborat: milliy va xalqaro miqyosda iqtisodiyotning bir qismini ijtimoiylashtirish va milliylashtirish; miqdoriy xususiy va davlat mulkiga asoslangan iqtisodiy faoliyat; faol holat. Davlat quyidagi funktsiyalarni bajaradi:
1) bozor iqtisodiyoti faoliyatini qo'llab-quvvatlaydi va osonlashtiradi (raqobatni himoya qilish, qonunchilikni yaratish);
2) iqtisodiyotning ishlash mexanizmlarini takomillashtiradi (daromadlar va boyliklarni qayta taqsimlash), bandlik darajasini, inflyatsiyani va boshqalarni tartibga soladi;
3) iqtisodiyotni barqarorlashtirish bo'yicha quyidagi vazifalarni hal qildi:
a) barqaror pul tizimini yaratish;
b) to'liq bandlikni ta'minlash;
v) inflyatsiya darajasini pasaytirish (barqarorlashtirish);
d) to'lov balansini tartibga solish;
e) tsiklik tebranishlarni maksimal darajada tekislash.
Yuqoridagi barcha turdagi iqtisodiy tizimlar alohida mavjud emas, balki doimiy o'zaro ta'sirda bo'lib, shu bilan jahon xo'jaligining murakkab tizimini tashkil qiladi.