İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Populyasiya dalğası
- Populyasiya anlayışı
50 zaman populyasiyanın miqdarının ən yük- sək (Max) və ən minimal (Min) həddi mövcuddur ki,populyasiya heç vaxt bu həddi aşmır.Müəyyən maksimal say həddinə çatdıqdan sonra məhdudlaşdırıcı “mexanizmlər” işə düşür(məsələn,qida çatışmazlığı,parazitlər,epidemiyalar və s.). Bu zaman populyasiyanın sonrakı artım dinamikasının üç variantı mümkündür. Birinci halda, fərdlərin miqdarı müəyyən həddə çatdıqdan sonra sabitləşir(Şəkil 5.2). İkinci halda populyasiyanınsayı maksimal həddə çatdıqdan sonra fərdlərin kütləvi məhvi baş verir və populyasiyanın miqdqrı minimum həddə qadər azalır.Daha sonra yenidən fərdlərin sayı artmağa başlayır (Şəkil5.3).Üçüncü halda isə,populyasi- yanın fərdlərinin sayı müəyyən səbəblər üzündən azalmağa başlayır və minimal həddə çatdıqdan sonra da sabitləşə bil- mir(Şəkil5.4).Bu zaman fərdlərin sayının minimal həddən aşağı düşməsi həmin populyasiyanınsonu,məhvi deməkdir. Müxtəlif növlərin populyasiyalarının artım dinamikası bütövlükdə onları əhatə edən mühit şəraitindən,birinci növbədə isə məskunlaşma yerinin məkan-zaman sturukturundan və onlar üçün qida mənbəyi olan digər populyasiyaların vəziyyətindən asılıdır. Populyasiya dalğası – populyasiyanin fərdlərinin sayının dövri və ya dövri olmayan sıçrayışıdır (tərəddüdüdür). “Populyasiya dalğası” anlayışını ilk dəfə elmə rus bioloqu S.S.Çetverikov daxil etmiş və 1915-ci ildə onu “həyat dalğası” adlandırmışdır. Populyasiya dalğasına bir qədər aydınlıq gətirmək üçün bəzi populyasiyaların timsalıda bu məsələni nəzərdən keçirək.Məsələn, populyasiyada fərdlərin sayının maksimum həddə çatması alacadimdik quşlarda 3il-dən bir,siçankimilərdə 10ilə yaxın,dələlərdə 8...11il, ağ kəpənəklərdə 10...12il, şimali amerika dovşan-dələlə- rində 9...10il, çəyirtkələrdə 11ilə yaxındır. Max Min N=f(t) ZANAN T N FƏ R D L Ə R İN S A Y I Şək5.3).Populyasiyanın artım dinamikası N Max Min FƏ R D L Ə R İN S A Y I ZANAN T N=f(t) Şək5.4.Populyasiyanın artım dinamikası 51 Müxtəlif növlərdən olan populyasiyalarda fərdlərin sayının tərəddüd hüdudu da müxtəlifdir.Məsələn,mayböcəyinin sayı dalğanın zirvəsində (pikində) milyon dəfə, Kanada dovşanlarında isə 10 dəfə artır. Fərdlərin sayının flyutasiyası (qərarsızlığı,enib-qalxması),yəni, həyat dalğası müxtəlif səbəblərdən baş verə bilər.Məsələn,populysiya dalğasının dövriliyinin 10...11il olması Günəş aktivliyinin dövriliyi ilə izah olunur.Günəşdəki “ləkələrin” sayı 11il dövriliklə dəyişir.”Günəş qasırğasının yerdə əks-sədası”planetimizdə hava şəraitinin dəyişməsinə səbəb olur.Məsələn,şahidlərin dediyinə görə,”1955-ci ildə Qazaxıstanın xam torpaqlarında bütün yay ərzində yerə bir damcı da yağış düşməmişdi.Biz bilirdik ki,isti hava bu yerlər üçün adi haldır.Lakin,bilmirdik ki,səhra “təqviminin” 10ildən bir xüsusilə kəskin,məhvedici quraqlığı da var.” Populyasiya anlayışı «Рopulyasiya» termini latın mənşəli populus sözündən olub,xalq deməkdir.Uzun müddət (XVIII əsrin sonlarından başlayarq) müəyyən ərazidə məskunlaşmış istənilən orqanizm qruplaşmalarını populyasiya adlandırmışlar.1903-cü ildə danimarkalı genetik Vilhelm Lyüdviq İohansen ilk dəfə genetik nöqteyi-nəzərdən qeyri-bircins orqanizmlər qrupunu populyasiya adlandırmışdır. Populyasiya (lat. populus-xalq)- eyni növə mənsub ,uzun müddət müəyyən ərazini tutan və çoxsaylı nəsillər ərzində özünü artırıb-törədən fərdlərin tarixən formalaş- mış məcmusudur.Bioloji növbu və ya digər formada təcrid olunmuş çoxlu sayda populyasiyadan ibarət olur ki,bu da fərdlərin sərbəst cütləşməsini (panmiksita) məhdudlaşdırır və ya pozur.Populyasiya adətən arealın təcridedici maneələr olmayan,panmiksiyaya mane olan hissəsini tutur.Nəticədə,hər bir populyasiya ona xas olan təbii şəraitlərin məcmusunun mövcud olduğu mühitə uyğunlaşır.Bu uyğunlaşmanın səciyyəvi əlamətləri nəsillərdən nəsillərə ötürülür. Ətraf mühitin müəyyən ekoloji şəraitinə uyğunlaşmış populyasiya ekotip adlandırılır. Nisbətən yekcins təbii şəraitlər kompleksinə malik fiziki-coğrafi ərazidə məskunlaşmış ekotiplər «coğrafi irq» adlandırılır.Bu cöğrafi populyasiyaların fərdlərinin həyat təzahürlərinin vahid ritminə morfoloji,fizioqrafik və s. uyğunlaşmaları digər təbii şəraitdə məskunlaşmış qonşu populyasiyaların fərdlərinin uyğunlaşmalarından fərqlənir.Coğrafi irq termininin sinonimi kimi əksər hallarda «yarımnöv» (heyvan və bitki sistematikasında :bir-birinə yaxınlaşdıran əlamətləri olan eyni növə mənsub fərdlərin məcmusu) anlayışından da istifadə olunur.Fəza-məkan daxilində populyasiya heç də həmişə təcrid olunmuş halda olmur.Belə ki,yarımnövlərin arealları kəsişə (üst-üstə düşə ) də bilər.Cöğrafi ekotiplər daxilində klimatipləri də ayrıla bilər.İqlim növün irsən möhkəmlənmiş xüsusiyyətləri ilə fərqlənən fərdlərinin məcmusunu formalaşdırır.İqlim Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|