İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

67 
 
yaxın  proqnoz  vermişdir.Onlar  hesab  edir  ki,XXI  əsrin  ortalarına  qədər  gübrəyə 
         
 
təlabat artacaq və əsrin ikinci yarısından təlabat azalacaq.Mövcud fosfat ehtiyatları           
                 
 
isə onların hesabatına görə təxminən 100il kifayət edəcəkdir.Lakin,digər proqnoz-
lar daha bədbindir.Məsələn,BMT-nin ərzaq və kənd təsərrüfatı təşkilatının(FAO- 
 
Food and Agricultural Organization) məlumatına görə Yer kürəsinin artan əhalisini 
ərzaqla  təmin  etmək  üçün  2050-ci  ilə  kənd  təsərrüfatı  məhsulları  ikiqat  artmal-
dır.Əgər,bu zaman gübrə istehsalının illik 3% artımı saxlanılarsa,fosfat ehtiyatları 
50ildən sonra tükənəcəkdir.Məhz,bu proqnozların nəticəsidir ki,2008-ci ildə fosfat-
ların bir tonunun qiyməti beş dəfə artaraq 500ABŞ dollarına çatmışdır.  
     Fosforun bitkilər tərəfindən mənimsənilməsi torpaq məhlulunun turşuluğundan 
asılıdır.Fosfatlar  suda  az  həll  olunan  və  qələvi  mühitdə  isə  həll  olunmayandır. 
Turşuluğun artması ilə fosfatlar yaxşı həllolunan fosfor turşularına çevrilir. 
 
 
26, 7Gt      
 
 
 
Mərakeş 
14,1Gt     
 
   Çin 
12,6Gt    
 
Rusiya 
  
4,6Gt    
 
   
ABŞ 
  4,0Gt     
Şimali 
Afrika 
  Şək......Dünyanın fosfat ehtiyatlarının paylanması (geqatonla
) 

---

68 
 
 
 
              
Mövzu 8: Biomüxtəliflik 
                                                                                                                                                                                                              
 
    «Biomüxtəliflik» anlayışı 1972-ci idən etibarən, BMT-nin ətraf mühit üzrə 
Stokholm konfransından sonra elmi aləmdə geniş şəkildə istifadə edilir. Daha 
sonra siyasi liderlərin biomüxtəliflik haqqında bir sıra konvensiyalar imzalaması 
nəticəsində insanın yerdəki istənilən fəaliyyəti zamanı biomüxtəlifliyin mühafizəsi 
prioritet fəaliyyət hesab edildi. 
    Biomüxtəliflik (bioloji müxtəliflik)-bütün təzahürlərində (gendən biosferə 
qədər)həyatın müxtəlifliyidir. Daha dar çərçivədə, biomüxtəliflik dedikdə,həyatın 
təşkilinin üç səviyyəsində müxtəliflik başa düşülür: genetik  müxtəliflik (genlərin 
və onların variantlarının müxtəlifliyi ),ekosistemlərdə növlərin müxtəlifliyi və 
nəhayət,ekosistemlərin özlərinin müxtəlifliyi.Başqa sözlə,biomüxtəlifliyin üç əsas 
növü mövcuddur: 

---

69 
 
-növdaxili müxtəlifliyi əks etdirən və fərdlərin dəyişkənliyi ilə şərtləndirilən 
genetik müxtəliflik; 
-canlı orqanizmlərin(bitki,heyvan,göbələk və mikroorqanizmlər) müxtəlifliyini əks 
etdirən növ müxtəlifliyi(müəyyən qiymətləndirmələrə görə ümumilikdə 50mln.növ 
olmasına baxmayaraq,hazırda 1,7mln.növün təsviri verilmişdir); 
-ekosistem tipləri arasındakı fərqləri,məskunlaşma mühitlərinin və ekoloji 
proseslərin müxtəlifliyini əhatə edən ekosistem müxtəlifliyi(ekosistemlərin təkcə 
struktur və funksional müxtəlifliyi deyil,eyni zamanda mikrobiogeosenozdan 
biosferə qədər  miqyasına görə də müxtəlifliyi qeyd olunur). 
    Bəzən,ərazi quruluşunun xüsusiyyətlərini və cəmiyyətin yerli,regional və milli 
mədəniyyətinin təsirini əks etdirən landşaft müxtəlifliyini də bir kateqoriya kimi 
ayırırlar. 
  
   Biomüxtəlifliyin öyrənilməsi,istifadəsi və saxlanılması məsələlərinə əksər 
ölkələrin «Bioloji müxtəliflik haqqında Konvensiya»-nı (BMT-nin ətraf mühit və 
inkişafa dair konfransı,Rio de Janeyro,1992) imzalamasından sonra böyük diqqət 
ayrılmağa başlamışdır. 
    Biomüxtəliflik təbiətqoruyucu diskursda açar rolunu oynayan bir anlayışdır. 
1992-ci il Rio de Janeyroda (Braziliya) BMT-nin ətraf mühit və inkişaf  üzrə 
Konfransı çərçivəsində dünya liderlərinin  ən irimiqyaslı görüşü keçirilmişdir.  
Bu sammitdə atmosferə istixana qazlarının ixracının azaldılmasına yönəldilmiş 
iqlim dəyişiklikləri üzrə Konvensiya,bioloji və landşaft müxtəlifliyinin saxlanması 
və dayanıqlı istifadəsi sahəsində ilk qlobal razılaşma olan  biomüxtəliflik haqqında 
Konvensiya  kimi bir sıra tarixi sənədlər imzalandı. 
    «Biomüxtəliflik haqqında Konvensiya» Rio de Janeyro konfransında 150 ölkə 
tərəfindən imzalandı və hazırda bu Konvensiyanı 175 ölkə tərəfindən ratifikasiya 
edilmişdir. 
    Konvensiyanın üç əsas məqsədi vardır: 
-biomüxtəlifliyin saxlanması; 
-biomxtəliflyin komponentlərinin dayanıqlı istifadəsi; 
-genetik resurslardan kommersiya və digər məqsədlərlə istifadəsindən əldə olunan 
faydanın bərabər və ədalətli əsaslarla paylanması. 
    Bu sammitdə biomüxtəliflik « Yerüstü,dəniz və digər su ekosistemləri və onların 
tərkib hissəsi olduqları ekoloji komplekslərin inter aliasınınnın (lat. «digərləri 
arasında»)  daxil olduğu bütün mənbələrdən olan canlı orqanizmlərin 
müxtəlivliyidir: buraya növ daxilində müxtəliflik,növlərin müxtəlifliyi və 
ekosistemlərin müxtəlifliyi daxildir.» kimi müəyyənləşdirilmişdir. Biomüxtəliflik 
özlüyündə genetik, növ, birlik (biosenoz) və ekosistem müxtəliflikləri kimi bir 
neçə anlayışı birləşdirir. 

---

70 
 
    Bu tərif qanun nöqreyi-nəzərindən rəsmi tərif  kimi qəbul olunmüş və BMt-nin  
biomüxtəliflik məslələri üzrə konvensiyasına daxil edilmişdir.BMT-nin bu 
konvensiyası Andorra,Bruney ,Vatikan,Somali və ABŞ istisna olmaqla dünyanın 
bütün ölkələri tərəfindən qəbul olunmuşdur. BMT  Beynəlxalq Biomüxtəliflik 
Günü müəyyənləşdirmişdir.Biomüxtəlifliyin qorunub saxlanmasının zəruriliyini bu 
zərurətin hansı nöqteyi-nəzərdən qiymətləndirilməsindən asılı olaraq  hər hansı bir 
obyektiv üsulla müəyyənləşdirmək  olduqca çətindir.Lakin,bütün bunlara 
baxmayaraq,biomüxtəlifliyin saxlanmasını zəruri edən üç əsas səbəb mövcuddur:     
Utilitar nöqteyi-nəzərdən, biomüxtəliflik elementləri artıq bu gün insan üçün real 
faydaya malik və ya gələcəkdə faydalı olacaq resursdur.Biomüxtəliflik həm 
iqtisadi,həm də elmi (məsələn,yeni dərman pereparatlarının və ya müalicə 
üsullarının axtarımında) fayda verir.Biomüxtəlifliyin qorunub-saxlanmasının 
xeyrinə edilən seçim etik seçimdir.Bəşəriyyət bütövlükdə planetin ekoloji 
sisteminin bir hissəsi olduğu üçün (mahiyyətcə biz hamımız ondan asılıyıq) 
biosferi qorumalıdır. Təbiət bütün dünyanın  rəssamları, şairləri və musiqiçiləri 
tərəfindən tərənnüm edilmişdir və ediləcəkdir.Çünki,təbiət insan üçün əbədi və 
əvəzolunmaz dəyərdir. 
    Biomüxtəlifliyin bütün tipləri öz aralarında qarşılıqlı əlaqədədir:genomüxtəliflik 
növ müxtəlifliyini təmin edir;ekosistem və landşaft müxtəlifliyi yeni növlərin 
yaranması üçün şərait yaradır;Növ müxtəlifliyinin yüksəlməsi Biosferin canlı 
orqanizmlərinin ümumi genetik potensialını artırır və s.   
    Hər bir növ biomüxtəlifliyə öz töhfəsini verir nöqteyi-nəzərindən yanaşsaq, 
demək olar ki,faydasız və zərərli növ mövcud deyil. 
    Yer səthində növlər qeyri-bərabər  yayılmışdır.Təbii məskunlaşma mühitində  
biomüxtəliflik tropik zonalarda maksimaldır və en dairəsinin artması ilə azalır.Ən 
zəngin biomüxtəlifliyə malik ekosistemlər  planet səthinin 7%-ə qədərini tutan və 
bütün növlərin 90%-indən artığını özündə cəmləyən  yağışlı tropik meşələrdədir.  
    Yerin geoloji tarixi ərzində biosferdə növlərin yaranması və yox olması prosesi 
daim baş vermişdir.Belə ki,bütün növlərin  mövcudluğunun  sonu vardır.Növlərin 
məhv olması yeni növlərin meydana gəlməsi ilə kompensasiya olunmuş və 
nəticədə biosferdə növlərin ümumi sayı artmışdır.Növlərin məhv olması insanın 
müdaxiləsi olmadan da baş verən təbii prosesidir.  
    Hal- hazırda,antropogen amillərin təsirindən eliminasiya ( nəsli kəsilmə,məhv 
edilmə) hesabına biomüxtəlifliyin ixtisarı baş vrir.Son yüzillikdə insan fəaliyyəti 
nəticəsində növlərin məhvolma sürəti təbii sürətdən çox-çox (bəzi 
qiymətləndirmələrə görə 40000 dəfə) yüksəkdir.Planetin nadir genofondunun 
dönməz və kompensasiya olunmayan dağılması prosesi gedir. 
    İnsan fəaliyyəti nəticəsində növlərin eliminasiyası iki istiqamətdə baş verə bilər: 
-birbaşa -qırmaq (ov,təsərrüfat); 

---