Illik hesabat 2012. indd
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
Nÿsèmè humanèzmè ntik fÿlsÿfi-sosial fikrin tÿsiri altûnda islam alÿmindÿ yöksÿk sÿviyyÿyÿ ÷atmûø humanist istiqamÿtli bÿdii- fÿlsÿfi yaradûcûlûq Xll yözillikdÿ Azÿrbaycanda Nizami irsi ilÿ þzönön zirvÿ nþqtÿsinÿ yetiødi. Nÿ yazûq ki, Nizaminin þlömöndÿn cÿmi on-on beø il sonra insanlûüûn hansû gönahûna gþrÿsÿ Tanrûnûn qÿzÿbli qûrmancû kimi Orta vÿ Yaxûn Øÿrqdÿ od vÿ qûlûnc izlÿri salan monqol ordalarû bÿøÿr humanist fikrinin inkiøafûnû yöz ilÿ yaxûn bir möddÿt ÿrzindÿ lÿngitmÿyÿ nail oldular. Gþrönmÿmiø dÿhøÿtlÿr qarøûsûnda insan þzönÿ inamûnû mövÿqqÿti dÿ olsa itirdi. Ancaq bÿøÿr tÿbiÿtindÿ hÿmiøÿ fÿzilÿt qÿbahÿtÿ östön gÿldiyindÿn, tÿbii ki, bu zölmÿt sÿltÿnÿti dÿ uzun sörmÿdi vÿ iøûqlû zÿka sahiblÿrinin fÿaliyyÿti nÿticÿsindÿ humanizm prinsiplÿri yenÿ dÿ ictimai hÿyatda tÿbliü edilmÿyÿ baøladû. Þrnÿk ö÷ön elÿ monqol hþkmdarlarûndan Hölakunun vÿziri olmuø bþyök Azÿrbaycan filosofu, astronom-alimi vÿ ictimai-siyasi xadimi Nÿsirÿddin Tusinin (1201-1274) ÿsÿrlÿrindÿki dÿrin humanist fikirlÿri gþstÿrmÿk olar. Ènsan ÿxlaqûnûn kamillÿødirilmÿ yollarûnû a÷ûb gþstÿrÿn “ßxlaqi- Nasiri” ÿsÿrindÿ bu bþyök filosof mÿhz insanû kainatûn mÿrkÿzinÿ qoyur vÿ onu yaranmûølarûn ÿn øÿrafÿtlisi adlandûrûr. Bu cör humanist ÿnÿnÿlÿrÿ sþykÿnÿn XlV yözillikdÿ ÿfsanÿvi sÿmÿndÿr quøu kimi xarabalûqlarûn vÿ yanüûn köllÿrinin altûndan baø qaldûran islam filosof vÿ øairlÿri insanlarûn sûnmûø ömidlÿrini þzlÿrinÿ qaytarmaüa, onlarûn taleyin ÿlindÿ kþmÿksiz oyuncaq olmadûqlarûnû, ÿksinÿ, þz talelÿrinin qödrÿtli hakimi olduqlarûnû tÿlqin etmÿyÿ vÿ inandûrmaüa baøladûlar. Èslam Øÿrqinin hÿr ö÷ hakim dilindÿ - ÿrÿb, fars vÿ törk dillÿrindÿ bu cör humanist ruhlu ÿsÿrlÿr qÿlÿmÿ alan ÿn bþyök sÿnÿtkarlardan biri dÿ XlV yözilliyin sonu, XV yözilliyin ÿvvÿllÿrindÿ yaøayûb yaratmûø bþyök Azÿrbaycan øairi vÿ filosofu Èmadÿddin Nÿsimi oldu. y f
ki Ni Nÿsimi humanizminin baølûca fÿrqlÿndirici cÿhÿtini möÿyyÿn etmÿk lazûm gÿlsÿydi, yÿqin ki, bunun yöksÿk istedadlû, tÿbiÿtdÿki harmoniyaya vÿ insan gþzÿlliyinÿ vurüun olan bþyök bir øairin humanizmi olduüu fikri özÿrindÿ dayanûlardû. Nÿsimi humanizminin baølûca fÿrqlÿndirici þzÿlliyi onun insana bþyök mÿhÿbbÿt duyüularû ilÿ yoürulmasûdûr. Mÿhz bu cÿhÿtinÿ gþrÿ Nÿsimi þzöndÿn ÿvvÿlki Azÿrbaycan poeziyasûnûn birbaøa varisi kimi ÷ûxûø edÿrÿk ona qÿdÿr irÿli sörölmöø bÿdii-obrazlû döøöncÿlÿri, ÿldÿ edilmiø poetik nailiyyÿtlÿri daha da inkiøaf etdirir. Nÿsimi humanizmindÿn danûøarkÿn ilk nþvbÿdÿ bunu nÿzÿrÿ almaq lazûmdûr ki, bþyök øairin insan sevgisi ÷oxyþnlö vÿ ÷oxtutumludur. Orta ÿsrlÿrin Øÿrq vÿ Avropa humanistlÿri kimi, Nÿsimi yaradûcûlûüûnda da kainatûn antroposentrist strukturu baølûca yer tutur. Baøqa sþzlÿ, nÿhÿng kainatûn mÿrkÿzindÿ, o dþvrön elm adamlarûnûn geosentrik nÿzÿriyyÿyÿ gþrÿ tÿsÿvvör etdiyi kimi, cansûz daø-torpaqdan vÿ yanar qazlardan ibarÿt olan Yer körÿsi, ya da Gönÿø ulduzu deyil, mÿhz yaranmûølarûn ÿn øÿrÿflisi olan ÈNSAN dayanûr.
Ancaq bu da var ki, Nÿsimi humanizmindÿ insana mÿhÿbbÿt ucdantutma deyil; burada se÷im var: Nÿsiminin sevdiyi vÿ hþrmÿt bÿslÿdiyi insan – kamil insandûr, insanlûq adûna layiq olan fiziolo i- ictimai varlûqdûr. Yoxsa zahirÿn insana bÿnzÿyÿn hÿr varlûüû insan adlandûrmaq olmaz. Bu cör ali mÿrtÿbÿyÿ ÷atmûø kamil insan øairin gþzöndÿ Tanrûnûn Yer özÿrindÿki bir nömayÿndÿsi kimi cilvÿlÿnir vÿ bþyök mötÿfÿkkir fÿxrlÿ deyir ki, onu yalnûz qorxduqlarûna gþrÿ, Tanrûya øÿrik ÷ûxarmamaq ö÷ön Haqq (Allah) adlandûrmûrlar. Ancaq kamil insan olmaq da adamdan þl÷öyÿgÿlmÿz dÿrÿcÿdÿ zÿhmÿt, ÿzab-ÿziyyÿt, örÿk geniøliyi, þz hÿmcinslÿrinÿ vÿ bötön yaradûlmûølara sÿmimi mÿhÿbbÿt tÿlÿb edir. Yer özÿrindÿki bötön insanlarûn bÿrabÿrhöquqlu olduüu fikrini irÿli sörÿn, insanlarûn gþrönöøcÿ möxtÿlifliyini coürafi vÿ sosial øÿraitlÿ izah edÿn Nizami, Èbn Xÿldun vÿ baøqa proqressiv döøöncÿli øair vÿ filosof sÿlÿflÿrinin ardûnca Nÿsimi dÿ humanist fikirlÿrinÿ sþykÿnÿrÿk bötön insanlarûn Tanrû dÿrgahûnda bÿrabÿr olmasû, dini-ideolo i baxûølarûna vÿ ÿqidÿsinÿ gþrÿ kimsÿnin kimsÿdÿn östön olmamasû ideyasûnû irÿli sörör. Nÿsimi humanizmi, insana mÿhÿbbÿti tÿkcÿ onun ÿsÿrlÿrinin mÿna vÿ mahiyyÿtindÿ, mÿzmununda deyil, forma xösusiyyÿtlÿrindÿ, daha doürusu ritmikasûnda, oynaqlûüûnda, ahÿngindÿ, alliterasiyasûnda da þzönö gþstÿrir. Nÿsimi qÿzÿllÿrinin dÿ bir ÷oxunda ritmika sanki oxucunun örÿyini oynadûr, ona hÿyat eøqi, sevinc aøûlayûr, insana daxili, mÿnÿvi rahatlûq gÿtirir. Bunun kþköndÿ isÿ øöbhÿsiz ki, øairin þzönön bþyök insan sevgisi dayanmaqdadûr. Qÿzÿl Aøiq qatûnda 1 köfr ilÿ islam birdir, Hÿr qanda 2 mÿskÿn eylÿsÿ aøiq ÿmirdir. Mÿøuqÿnin nÿziri 3 bulunmaz cahanda ÷ön 4 , Tanû anû 5 bu vÿchilÿ 6 kim, binÿzirdir 7 . Bötxanÿ ilÿ Kÿbÿyi surÿtdÿ fÿrq edÿn, Mÿnidÿ baliü 8 olmamûø ol, gÿr÷i pirdir 9 . Ey qanûma tÿfail 10 ö÷ön qörÿyi 11 salan,
Dþndÿrmÿ falûnû ki, möbarÿk zÿmirdir 12 . Eøqin yolunda özönö xak 13 eylÿyÿn fÿqir 14 , Adû cahanda xosrovi-sahibsÿrirdir. 15 Dönyada mölkÿ, malÿ sÿn aldanma, ey mÿlik 16 Kim, dönyanûn mÿtai 17 bÿüayÿt
18 hÿqirdir 19 .
20 ÿtÿk kim, nÿiminÿ 21 Hÿr bibÿsÿr 22 kim, oldu möqÿyyÿd 23 ÿsirdir. Ey Kÿbÿnin cÿmalûna aøiq, niyaz 24 ilÿ Meydani-eøqÿ gÿl ki, möüilan 25 hÿrirdir 26 . Möøtaqÿ 27 dilpÿzirdir 28 anûn
29 cÿfalarû, Mÿøuqÿdÿn hÿmiøÿ cÿfa dilpÿzirdir. Hÿr kimsÿnin ki, özönÿ a÷ûldû gþzlÿri, Sahibbÿsirÿt 30 olduvö 31 adû bÿsirdir 32 .
33 döødö üölüölÿ 34 hösnöndÿn, ey qÿmÿr, Afaqÿ baxö 35 gþr ki, nÿ ahö nÿfirdir 36 . Tÿrh eylÿdi 37 Nÿsimi yolunda vöcudini, Gþr anû kim, nÿ mþhtÿøÿm olmuø fÿqirdir. ____________________ 1.Yanında. 2.Harada olsa. 3.Bənzəri. 4.Çünki. 5.Onu. 6.Görünüşlə. 7.Bənzərsiz. 8.Yetkin. 9.Qoca. 10.Falabaxma. 11.Fala baxmaq üçün zər. 12.Sirr. 13.Torpaq. 14.Miskin. 15.Taxt-tac sahibi. 16.Mülkədar. 17.Malı. 18.Son dərəcə. 19.Alçaq. 20.Səpələ. 21.Nemətlərinə. 22.Kor. 23.Bağlı. 24.Ehtiyac. 25.Dəvətikanı. 26.İpək. 27.Arzulayan. 28.Xoşagələn. 29.Onun. 30.Görən. 31.Oldu və. 32.Görən. 33.Üfüqlər. 34.Haray. 35.Bax və. 36.Xəbərdarlıq. 37.Qurban etdi. Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|