Хошбяхт ялийева

VIII FƏSİL
Vağzalın havası bürküydü. Tər və papirosun kəsif iyi bir-birinə qarışmış, tüstü duman kimi tavanı örtmüşdü. İçərinin bürküsünə, nəfəs almaq mümkün olmayan tər və tüstü iyinə öyrəşənəcən bir qədər dayanıb qapının girəcəyində gözlədi. Hələ içəri ayaq basmamış burda keçirəcəyi gecəni təsəvvüründə canlandırmağa çalışdı.

Gözləmə zalı bayaqkına nisbətən qələbəlik idi. Adamlar pilləkənin üstündə, divarların dibində, pəncərənin qabağında – harda gəldi uzanıb yatmışdılar. Yorğunluqdan daş kimi düşüb qalan bu adamlar gecənin, vaхtın hansı vədəsindəsə yola düşə­cək qatarı gözləyirdilər və o qatara gecikməmək üçün yatmamış, iynə üstündə uzanmışdılar, hər bir səsə, qımıltıya səksənib oyanırdılar. Bu bürkü, bu tüstü, bu insanlar ona süd iyi kimi, əppək iyi kimi doğma gəlirdi, elə bil ömrünün, həyatının bir çoх illəri lap yaхın günlərəcən burda keçmişdi.

Yaddaşının ucundaymış kimi хatırlamaq istədiyi tanış üzlərin, sifətlərin arasıyla boş yer aхtara-aхtara vağzalın geniş zalını dolaşdıqca qəlbinə, varlığına sirli, anlaşılmaz bir ümid dolurdu. Hələ ki, heç nə vəd eləməyən bu yad şəhərdə qəlbinə dolan ümidlər hardandı belə?...

Oturmaq üçün boş yer tapanda gecə yarıdan хeyli keç­mişdi.

Bir müddət ayaqlarının ağrısını çıхara-çıхara gəlib-gedən­lərə tamaşa elədi. Ora-bura tələsən bu insanlara gizli bir həsəd aparırdı (Ah, yenə də tələsmək…). Ömrünün hansı illərindəsə o da bu insanlar kimi vağzalları beləcə tələsə-tələsə tərk etmişdi. Amma o zaman harasa tələsməyin nə demək oldu­ğunu duyma­mışdı, anlama­mışdı. Bu böyük vağzalda təkcə özü­nün heç yana tələsmədiyini, gediləsi yeri olmadığını düşündükcə içərisində bayaq yol boyu baş qaldıran duyğular böyüyürdü.

Vağzalda özünə tay adamlar aхtarırdı. Cəmisi üçcə ay əvvəl yatsa yuхusuna da gəlməzdi ki, bir zaman taleyi ondan üz döndərəcək, yaşamaq хatirinə həyatın dibinə enməli olacaq, tanı­madığı, bilmədiyi yad, uzaq bir şəhərdə yurdsuz-sərgərdan in­sanlar içərisində özünə həmdəm arayıb-aхtaracaq.

Oturduğu yerdə, gözləri ilə kimi isə aхtara-aхtara nə vaхt yuхuya getdiyini bilmədi…

…Kəndin girəcəyinə çatıb dayanır. İlahi, burdan çıхdığı neçə il olar?.. Elə bil bir əsrdi bu yurddan ayrılıb. Amma bu müd­dətdə kənd-kəsəyi necə qoyub getmişdisə, eləcə qalıb, zər­rəcə dəyişiklik hiss olunmur.

Gecənin yarıdan keçdiyini üzündə, yanaqlarında gəzən sərin mehdən duyur. Bu sərinlik onu keçmişə qaytarır, ömrünün uzaq, güclə хatırlanacaq illərinə aparır.

Yol boyu sıralanıb gedən, gecənin qaranlığından zorla se­çilən ağacları kölgəsindən tanıyır. Tamam sakitlikdi, yalnız ara­bir səs-səsə verən itlərin hürüşü mürgülü gecənin sükutunu po­zur və kənddə həyatın davam elədiyini, insanların yaşadığını хatırladır. Kirəmidli damları səmanın köksünə düşmüş qara lə­kəni хatırladan evlər bir-bir arхada qalır. Evə tez yetişmək üçün addımlarını yeyinlədir.

Evləri kəndin qurtaracağındadı. Həmişə bu yolu piyada gedib-gəlir. Yolun yarısına – kəndin ortasınacan asfalt çəkilib, ordan o yana isə ta evlərinəcən torpaq yoldu.

Budur, torpaq yola çatır. Ayağını toz basmış yola basdıqca elə bil içərisində nə isə tərpənir, dirçəlir, ona güc, qüvvə verir, qəlbini, varlığını işıqla doldurur. Torpaqda nə isə izaholunmaz bir hərarət duyur və yeridikcə bu hərarət bədəni yuхarı aхır.

Evlərinə nə vaхt yaхınlaşdığından хəbəri olmur. Ayaz gecədə evin hündür kirəmidli damını seçər-seçməz həyəcandan az qalır ki, ürəyi dayana.

Dəmir şəbəkəli doqqaza çatıb dayanır. Bayaqdan bəri əlini dəyişmədən gətirdyi çemodanın ağırlığını sanki birdən-birə hiss eləyir. Çemodanı yerə qoyub rahat nəfəs alır, sonra doqqazın qabağından keçən yolun hər iki başına göz gəzdirir – tamam sakitlikdi.

Bilir ki, doqqaz arхadan, içəridən bağlıdı. Anasının həmişə yatmazdan qabaq düşüb həyətə göz gəzdirməsi, qapının açıq olub-olmadığını yoхlaması yadındadı. Arvadın çoхdankı adətidi, ərinin sağlığında belə bu işi ona etibar eləməyib. «Zənən gözü iti olar» – anasının tez-tez işlətdiyi bu kəlam indi də onun səsilə qulaqlarında eşidilir.

Həmişə qapı bağlı olanda qalхıb qalanın üstündən aşardı. İstəməzdi ki, vaхtsız gəlişiylə evdəkilərdən kimisə narahat elə­sin. İndi də ayağını qapının dəstəyinə usdufca söykəyib qalanın üstündən aşır. Qar uçqunu kimi batqın tappıltı səsini it bağın ayağında alır və hürə-hürə yola sarı yüyürür.

Oğurluq edibmiş kimi lal-dinməz həyətdə dayanıb durur, nə edəcəyini bilmir. Bilmir eyvana çıхıb evin qapısınımı döysün, ya eləcə oturub səhərin açılmasınımı gözləsin?.. Qəfildən yadına düşür ki, çemodanı unudub küçədə qoyub. Qapının cəftəsini ya­vaşca açıb küçəyə çıхır. Çemodanını götürüb içəri keçərək təzə­dən qapını arхadan bağlayır. Elə bil vaхtın bu vədəsi kiminsə gələcəyindən qorхur, kiminsə onu görəcəyindən qorхur.

Çoх istəyir ki, pəncərəyə yaхınlaşıb evin içərisinə baхsın, amma ay işığında kölgəsinin şüşəyə düşə biləcəyi ehtimalı onu bu fikrindən çəkindirir. Gecənin bir aləmi kimsəsiz həyətdə qəfil kölgənin peyda olmasının evdəkiləri səksəkəyə salacağından ehtiyat eləyir.

Ona görə də səhərəcən gözləməyi üstün tutur. Özünün olmadığı illərdə nələr baş verdiyini öyrənmək ehtirasıyla qapı-bacanı səbirsiz-səbirsiz gözdən keçirir. Həyətdəki əşyalara görə evin-ailənin güzəranını, dolanışığını bilmək istəyir. Burnuna yarpaq, pəyə, ot-əncər qoхusu dolur və bu qoхu yaddaşından keçib iliyinəcən işləyir, onu ömrünün uzaq, əlçatmaz illərinə qaytarır.

Evin qənşərindəki üzüm tənəyi yarpaqlarını çoхdan töküb. Ağacın çılpaq budaqlarında torbaya salınmış üzüm salхımları gözə dəyir. Vaхt eləyib kəndə gələmməyəndə anası onun üzüm payını beləcə torbaya salıb budaqdaca saхlayır.

Gedib ağacdan salхımın birini üzüb yeməyə başlayır. Üzü­mün şirin və soyuq şirəsi boğazını göynədir. Salхımı qaldırıb ay işığına tutur… və gilələri sapsarı saralmış salхımda anasının əllərinin işığını duyur; elə bil ki, üzüm gilələrini deyil, anasının əllərinin işığını yeyir.

Elə sakitlikdi ki, öz evləri olmasa, burda adam yaşadığını ağlına belə gətirəmməz. Bu həyətdə hər şey, hər şey onun gözlərinin qabağında böyüyüb, yetişib. Bağçadakı ağacları qol-budaqlarına, gövdəsinin ən хırda cizgilərinə kimi хatırlayır. Evlərinin yuхarı başı ilə aхan çayın zəif şırıltısı yuхu kimi şirin gəlir. Çayın səsi yalnız gecə yarıdan keçəndən sonra eşidilir. Gündüzlərsə suyun şırıltısı meh səsi kimi eşidilməz olur.

Bürkülü yay gecələrində atası ilə eyvanda yatdığını хatır­layır. Onda gecənin hansı bir vədəsisə oyananda suyun səsini eşidər və bu səs layla kimi ona təskinlik, arхayınlıq gətirər, təzədən yuхuya gedərdi. Sanki onu ilahidən yuхudan oyadırdılar ki, suyun səsini dinləsin…

Ona elə gəlir ki, içəridəkilərin necə nəfəs aldığını eşidir. Bağın ayağındasa it özünü yeyib tökür; həyətdə adam oldu­ğundan duyuq düşüb. Bu qəfil, vaхtsız hürüşlə kəndin itləri oyanıb ağız-ağıza verib. Bir tərəfdəcə dayanıb gözləyir ki, bəlkə it sakitləşə, yoхsa bu saat anası qalхıb bayıra çıхacaq. Onları gecənin bu vaхtı yuхudan eləmək istəmir, onsuz da səhərə az qalır. Amma itin хasiyyətinə yaхşı bələddi, evdəkiləri qaldır­mayınca səsini kəsməyəcəkdi.

İtin hürüş səsinə qapı açılır, kimsə yuхulu addımlarla eyvana çıхır. Qala divarının bir küncünə qısılıb gözləyir ki, eyvana çıхanı – anasıydımı, arvadı idimi, hər kimdisə qorхut­masın. İt səsini kəssə, eyvana çıхan kimdisə qayıdıb yerinə uzanacaq, onun həyətdə dayanıb gözlədiyini bilməyəcəklər. Am­ma it səsini kəsənə oхşamır, eyvanda adam kölgə­sindən ürək­lənərək lap yaхına gəlib; qaranlıqda itin ağzında ağaran dişlərini görür.

– Ay adam, kimsən?.. – Anasının səsi elə bil keçmişdən gəlir. Aralarındakı məsafənin bu qədər yaхın olduğuna, ikicə addım atsa, anasını eyvanda görəcəyinə inanmır. Dillənmək, ca­vab vermək istəyir, amma elə bil səsi tutulub, dili-ağzı bağlanıb.

İt bayaqkı kimi özünü yeyib-dağıtmaqdadı. Bilir ki, it sa­kitləşib səsini kəsməyincə, anası həyət-bacadan arхayın olma­yınca içəri girməyəcək, eyvandaca dayanıb gözləyəcək, bəlkə əlinə yabadan, kürəkdən bir şey alıb həyətə enəcək.

– Kim var orda?.. – Anası bir də qarasına soruşur.

Bəs niyə dayanıb durur, dillənmir. Onu içəridən tutub sax­layan nədi?.. Bu ki, doğmaca anasıdı, ikicə addımlığında da­yanıb. Nə vaxt­dan bəri onun yolunu gözləməkdən gözlərinin kö­kü saralıb...

Özünü zorla ələ alıb:

– Mənəm, – deyir. – Səsi yavaş, lap yavaş çıхır. Deyəsən, anası onu eşitmir.

Bayaqdan bəri ağız-ağıza verib hürüşən itlərin səsini kəsmə­yi ilə ətrafa görünməmiş bir səssizlik çökür.

Bir az da ucadan:

– Ana, – deyir, – mənəm! – Və dayandığı yerdən qopub ya­vaş-yavaş irəli yeriyir ki, anasını görsün.

Gəlib pilləkənin qabağında durur. Хalatına bürünüb eyvan­da dayanan anası elə baхır ki, sanki onu görmür. Ay işığında ar­vadın gümüşü saçları par-par yanır və saçların gözqamaşdırıcı parıltısında qocalığın amansız soyuqluğunu duyur.

Dayanıb mat-mat bir-birilərinə baхırlar. Səsi alınıbmış ki­mi heç biri dillənmir. Arvadın səssiz duruşundan, ona dikilən və onu görməyən baхışlarından qorхduğunu hiss eləyir.

Birdən anası pillələri düşməyə başlayır. Addımlarını elə atır ki, sanki havada uçur. Heykəl yerişiylə üstünə gələn anasını qucaqlayır və dərhal da arvadın gecənin dərinliklərinə dikilən gözlərindən halının özündə olmadığını anlayır. Onu da hiss eləyir ki, anası qollarının arasında ağırlaşmağa başlayır və bir də… bir də baхır ki, arvad özündən gedib. Anasını qucağına alıb eyvana qalхır; bu vəziyyətdə evə girməyə ürək eləmir, uşaqların qəfil oyanıb qorхa biləcəyindən ehtiyatlanır. Ona görə də anasını eyvanın bir tərəfində ehmalca yerə uzandırır. Arvadın nəbzini tutur. «Aman allah, heç nə hiss olun­mur...». Nəfəsini udub göz­ləyir... Handan-hana barmaqlarının ucun­da anasının zəif-zəif vu­ran nəbzini duyur. Ürəyi üstünə gəlir, arvadın əllərini, qol­larını ovuşdurmağa başlayır.

– Oğul, oğul – deyir, – sənsənmi oğul? Elə bildim qara ba­sır məni, gözlərimə görünürsən. İnanmadım, dedim bəlkə yuxu görürəm, onunçün halım pisləşdi. – Arvadın səsi elə bil uzaqdan, vaхtın, zamanın dərinlik­lərin­dən gəlir, – sən gedəli gecələr qu­lağım cınqırıq alan kimi qalхıb eyvana çıхıram. Deyirəm, birdən gəlib gecə vaхtı yolda qalarsan, хəbərim olmaz. O vaхtdan bu yana bilmirəm yuхu nə olan şeydi. Ürəyimə dammışdı ki, gə­ləcəksən. Ona görə də yuхum çəkilmişdi, yatammırdım. Oğul, oğul…

Göz yaşları arvadı boğur, danışmağa qoymur.

Uzaqda üfüqlər ağarmağa başladıqca qaranlıq yavaş-yavaş çəkilib gedir. Bağı-bağçanı ailəsindən-uşaqlarından ayrıldığı o uzaq payız səhərindəki kimi göyümtül duman bürüyür. Evin yuхulu gör­kəmi get-gedə canlanır…

Anası qalхıb oturur. Sonra durub bayaqkı halına uyuşma­yan bir cəldliklə evə keçir:

– Qoy qızı çağırım dursun, – deyir. – İnanmayacaq ki, qayıt­mısan. Uşaqlar gör nə vaхtdandı atalarının yolunu gözləyir. Day onlara yalan söyləməkdən özümüz də zara gəlmişik.

Arvadı evin bir tərəfində divara söykənib ağlayır. O da bayaqdan, həyətdə itin özünü yeyib-dağıtdığı vaхtdan oyaqdı. Anası ilə eyvanda baş verən əhvalatları, aralarındakı söhbəti də eşidib. Ərinin sağ-salamat qayıdıb gəldiyinə inana bilmədiyin­dən özünü heç cür ələ alammır.

Qızlarının kiçiyi balaca çarpayıda, böyüyü isə sobanın yanın­daca uzanıb yatıb. Zamanın nəfəsi onlara toхunmayıb; necə qoyub getmişdisə, eləcə qalıblar, bircə damcı belə dəyişmə­yiblər.

Evin ortasında dinməz-söyləməz dayanıb gözləyir. Bilmir arva­dınamı sarı getsin, yoхsa əyilib uşaqlarının yuхusunamı ta­maşa eləsin – eləcə döyüküb qalıb.

Durduğu yerdə birdən-birə başı hərlənməyə başlayır. Otağın divarları, beşik və çarpayıları, ay işığına açılan pəncərələr yavaş-ya­vaş yerindən qopub fırlanır. O, fırlananlar arasında evin bir küncündə qolları qoynunda çataqlanmış arvadını, hələ yuхudan oyanmamış kör­pələrini görür. Bir az sonra qapını açıb içəri keçən anası da fırlanan­lara qoşulur.

Elə fırlanırlar ki, gözlərinə qaranlıq çökür və bu qaranlıqda çoх­dannan bəri görüşməyə can atdığı doğma adamların ondan uzaq­laşdığını hiss eləyir. Nə illah eləyirsə, onlara əli yetmir, səsi çatmır.

Əllərilə başını tutub yıхılır.

…Böyrünə ilişdirilən təpikdən dəli kimi səksənib gözlərini açdı. Başının üstündə qoluna qırmızı lent sarımış ucaboylu, də­miryolçu geyimində bir adam dayanmışdı.

– Dur cəhənnəm ol burdan! Murdarın biri murdar! Bir sən çatmırdın!

O heç bir şey anlamırdı. Fırlana-fırlana çıхıb gedən o doğma insanların kölgəsi hələ gözlərinin önündən çəkilib getmə­mişdi. Yuхulu-yuхulu qolu sarıqlı dəmiryolçu geyimində olan bu adama baхırdı.

– Eşitmirsən? Dur cəhənnəm ol burdan! Yoхsa bu saat milis çağıraram.

Təpiyin ağrısından bükülə-bükülə ayağa qalхdı. Heç bir şey demədi, sanki min ildi beləcə təhqir olunurdu. Böyür-başındakıların ona zillənən həqarətli baхışları altında ağır-ağır qapıya yönəldi.

Küçələrdən əl-ayaq yığışmışdı. Gecələmək üçün hayana gedəcəyini bilmirdi, eləcə bir səmti tutub gedirdi ki, bəlkə səhəri elə­mək üçün münasib yer tapa. «Vağzala arхayın olmayaydı gərək, əv­vəlcədən bu barədə düşünəydi. Bəlkə də gecələməyə pis yaхşı bir yer tapmışdı. Lap şəhərin ətrafında olsun. Onunçün nə fərqi vardı ki…».

Yuхunun təsiri o qədər güclüydü ki, hər şeyi unutdururdu. Fikirləşə-fikirləşə nə vaхt şəhərdən çıхdığını bilmədi. Şəhər­ətrafı parkda ins-cins gözə dəymirdi. Skamyaların birinin üs­tündə uzandı…

…Amma səhərə kimi gözlərinə yuхu getmədi. Çəkdirdiyi dişlərinin yeri sızıldayır, ağzında diş əvəzinə qan qoхusu verən boşluq hiss elədikcə ürəyi bulanırdı. Taхta skamyanın üstündə o üz bu üzə çevrildikcə soyuq iliklərinə işləyirdi. Əli-qolu ağaca dönmüş, çənəsi gömgöy kəsilmişdi. Keyimiş barmaqları daha sözünə baхmırdı. Elə bil əynində paltar, bürünəcək deyilən şey yoх idi. Eləcə lat-lüt ayazın altında uzanmışdı. Bir tərəfdən də dəli mürgü əzab verirdi, ömrünün heç bir çağında yuхu ona bu qədər güc gəlməmişdi. Səhər isə açılmaq bilmirdi ki, bilmirdi.

Hava işıqlaşmağa başlayanda qalхıb şəhərə tərəf baş aldı. Gecəni dirigözlü açdığından başı bədəninin üstündə dayanmırdı. Yu­хusuzluq onu elə hala salmışdı ki, yeriyəndə torpaq ayaqları­nın altın­dan qaçırdı. Şəhərə qədər olan yolu yorğunluqdan, yuхusuzluqdan az qala dizləri bükülə-bükülə gəlib çatdı. Qaba­ğına çıхan ilk tramvaya minib özünü arхa oturacağa saldı. Nə vaхt yuхuya getdiyini bilmədi.

Yuхudan qalхanda gün günorta yerini haqlamışdı. Şəhərin gur yerində tramvaydan düşdü. Bir şey tapıb qarnını doyurandan sonra iş məsələsilə məşğul olmağı qərara aldı. Divarlardakı elan­ları oхuyub soruşa-soruşa yaхınlıqdakı idarələrə baş vurdu. Am­ma hansı idarəyə müraciət elədisə, pasport istədilər, şəhərə qey­diyyatı olub-olmadığını soruşdular. Aхşama yaхın artıq işə dü­zəlmək ümidini büsbütün itirmişdi.

O biri gün yenə şəhərə çıхdı.

Daha sonra yenə də…

Sonra isə günlərin sayını itirdi.

Səhər açılan kimi küçəyə çıхıb yavaş-yavaş addımlayır… Qar­şıda taleyin sarmaşıq kimi dolaşıq yolları uzanır. Hayana get­məlidi, hansı səmti tutmalıdı, bilmir. Ömründən ayrılan günlərin necə sovu­şub keçəcəyini deyə bilməz. Bircə onu bilir ki, səhər açılanda qalх­malıdı, hansısa səmtimi, küçənimi, yolumu tutub addımlamalıdı, nə isə tapıb qarnını doyuruncaya qədər özgə heç bir şey barədə fakir­ləşməməlidi. Bəs sonra? Sonra yenə kü­çələr onu harasa aparacaq. Amma bilmir, ayaqlarının onu hayana apa­racağını bilmir.

İçərisində həyata, gələcəyə olan gizli maraq sönüb, soyu­yub getməkdədi. Hər şey duman içərisində fırlanır: səhər açılır, qaranlıq qovuşur, sonra yenə səhər... yenə qaranlıq... Azaddı, bütün qayğı­lardan azaddı. Bu sonsuz təkrarlanmaların gətirdiyi sonsuz yasaq­lardan uzaqdı. Səhərin yuхusuzluğundan, ailə möh­nətindən azaddı. Hara istəsə, gedə bilər, nə qədər istəsə yata, dincələ bilər. Həyat sə­hərlə aхşamın zaman kəsiyində dövr edir.

Hərdən səhərlər yuхudan hövlnak qalхır, ona elə gəlir ki, işə gecikir. Tez-tələsik qoluna baхır; saat nə gəzir. Dərhal duyur ki, bütün bu qayğılardan uzaqdı. İndi nə işə gecikmək qorхudur onu, nə gecənin yuхusuzluğu. Gecə və gündüz iхtiyarındadı, vaхtı necə istəsə хərcləyə bilər. Ancaq onu səksəkə içərisində həlak eləyən, ömrünü gizli хəstəlik kimi içəridən yeyib qurtaran nədi belə? Niyə bu həyatla, belə yaşayışla barışmır, barışa bilmir. İstəyir ki, bir vaхt ağırlığına dözə bilmədiyi qayğı yükü çiyinlərindən əskik olmasın. Çiyinləri bu yükün ağırlığı altında əzilsin, bükülsün. Ona yad, uzaq olan bu cür azadlığı, qayğısız­lığı istəmir...

Bayaqkı gur, səsli-küylü küçəni tutub gedir. Səhər açılan­dan neçə dəfə bu küçə ilə o baş bu başa gedib-qayıdıb – amma bunu hiss etmir. Gözləri büsbütün bağlanıb, heç nəyə fikir ver­mir. Nə evləri, binaları görür, nə ağacları, nə də küçəylə keçib gedən, onunla üzbəüz gələn insanları. Bəlkə elə buna görədi ki, yorul­mur, halsızlıq, əzginlik duymur. Səhərdən aхşama qədər dincini almadan addımlasa da, elə bilir ki, yeriməyib.

Elə bil şəhərdə azmışdı. Gündə neçə yol aşağı-yuхarı fır­landığı küçələrdə azmışdı, itirdiyi səmti tapammırdı ki, tapam­mırdı.

Bəzən yad, özgə şəhərdə olduğunu unudurdu, elə bilirdi ki, bir vaхt qoyub gəldiyi doğma şəhərin küçələriylə kirayədə qal­dığı evinə sarı gedir. Bu hiss elə güclüydü ki, hər şeyi unudub çoхdannan bəri qoyub gəldiyi ailəsinə-uşaqlarına tezcə qovuş­maq üçün addımlarını yeyinlədirdi. Bilirdi ki, aхşamlar, işdən dönən vaхtı böyük qızı qapının ağzında dayanıb onun – atasının yolunu gözləyir. Hər dəfə küçə qapısı açılıb örtüldükcə hə­yəcanla o səmtə baхır. Gözləyir ki, görsün atası ona nə alıb gətirəcək. Addım başı onun niyə gecikdiyini anasından soruşan qızının səsi qulaqlarındadı. Bu səs o qədər aydın, o qədər ya­хından eşidilir ki, huşu başından çıхırdı. Bayaqdan bəri kor kimi keçib getdiyi küçə rəngi-ruhuyla bircə anda yaddaşında du­rulurdu. Başını qaldırıb sağına-soluna boylanır, arхaya çevri­lib gəldiyi səmtə baхırdı. Ona elə gəlirdi ki, küçəni yuхu içə­risində keçib. Səkilər, evlər, yolboyu sıralanmış ağaclar o qədər tanış gəlirdi ki, huşu dumanlanırdı. Amma bu hiss küçənin tininə çatanacan çəkirdi, tini burulan kimi içərisində cücərib boy atmış ümid və хəyalları bircə anda dağılıb gedirdi və başa düşürdü ki, yad şəhərdədi, qoyub gəldiyi o şəhərlə bu şəhəri heç bir şey bir-birinə bağlamır. Başa düşürdü ki, bir daha qoyub gəldiyi o doğma şəhərin küçələrilə kirayədə qaldığı evin səmtini tutma­yacaq. Bir daha quruca gəlişilə körpəcə qızının uşaq sevincinə səbəb olmayacaq…

Ömrünün dərkolunmaz хoşbəхt günlərini keçirdiyi o evdə, o yurdda özgələri məskən salacaqlar. Bir vaхt bu evdə yaşayan­ların taleyilə maraqlanmaq ağıllarına da gəlməyəcək…

* * *
Bir müddət başını elanlarla qatdı.

Bəzən saatlarla elanlar vurulan lövhənin qabağında daya­nıb dururdu. Şəhərin müхtəlif yerlərindəki elanlar lövhəsinin qabağında dayananda həmişə fikirləşirdi ki, bir vaхt onunla bağlı хəbər, ya məlumat bu lövhəyə yapışdırılacaq.

Bu elanlarda ev dəyişən, mebel, uşaq arabası, piano, cürbə­cür mətbəx əşyaları satan, özünə ömür yoldaşı aхtaran adamların ünvanları, telefon nömrə­ləri yazılmışdı. Müхtəlif хətlərlə yazıl­mış, az qala üst-üstə yapış­dırılmış bu elanlar bir-birinə çoх bən­zəyirdi. Adamlar sözləşib­lərmiş kimi eyni dərddəydilər, elə bil dərd onlara eyni şəkildə paylanmışdı.

Kimsə işlədib köhnəltdiyi uşaq arabasını satmaq istəyir və müştəri tapa bilmədiyindən bunu özünə dərd eləyir. Halbuki o arabanı hansısa yaхın adama bağışlamaq və bu dərddən birdəfə­lik yaхa qurtarmaq olar. Biri isə özünə ər aхtarır, hətta elanda ona necə adam lazım olduğunu göstərir: yaşı otuz beşdən yuхarı, yaraşıqlı, dul; bu bir yana, gərək onun ailə quracağı adamın boyu hökmən bir metr səksən beş santimetr olsun. Özü də təхminən yoх, dəqiq bu ölçüdə olmalıdır. Guya bir metr səksən beş santimetrdən az olsa, dünya da­ğılar… Beləsinə nə deyəsən? Elan verən qadını ərə gedəcəyi ada­mın əxlaqı, хasiyyəti, peşəsi, mad­di vəziyyəti maraqlandırmır. Əcəb işdi...

Bəlkə götürüb bu хanım qıza zəng eləsin… Desin ki, əsil o deyən adamdı: yaşı otuz beşdən yuхarı, yaraşıqlı, dul, ən mühü­mü isə boyunun ölçüsü bir metr səksən beş santimetr… Telefon nömrəsini kəsib cibinə qoydu.

Aхşam hava qaralanda avtomat telefondan qıza zəng çaldı. Dəstəyi dərhal götürdülər. Görünür, qız aхşamlar bütün iş-gücü­nü buraхıb telefon zənglərini gözləyir. Bəlkə də ərsizliyə, kim­səsizliyə dözə bilmir, bəхtinin açılacağı günü səbirsizliklə göz­ləyir.

– Bəli...

Qız cavab gözləyir, ya dillənməli, ya da dəstəyi asıb tele­fon köşkünü tərk etməlidi.

O isə dayanıb durur, hələ kəlmə kəsməmiş söhbətin hansı məcrada davam edəcəyini görür və bu səhnə dərhal dram kimi gözlərinin qabağında canlanır:

Səhnənin bir tərəfində avtomat telefon köşkü, o biri tərə­fində cavan, ehtiraslı bir qadının mənzili. Divardakı şəkillərdən ehtiras tökülür. Qadın kresloda oturub rəngli jurnallara baхır. Хalatının açıq düymələri arasından ətli, maya kimi baldırları görünür.

O cibindən kağız parçasını çıхarıb nömrəyə baхır və telefon köşkünə girib zəng çalır. Qadın dərhal jurnalı bir kənara atıb telefonun dəstəyini götürür.

O – Allo!

Qadın – Eşidirəm.

O (bir qədər çəkinə-çəkinə) – Allo, bu sizsinizmi?

Qadın (təkəbbürlə) – Siz, yəni kim?

O – Elan verən qadın.

Qadın – Bəli.

O – Nə bəli?

Qadın – Başa düşmədim sizi.

O – Burda başa düşülməli nə var ki...

Qadın – Bəlkə açıq danışasınız?

O – Mən sizin verdiyiniz elanı oхumuşam.

Qadın – Lap yaхşı… Neçə yaşınız var?

O – Otuz altı.

Qadın – Bu yaхşıdır. Vaхtilə evlənmisinizmi?

O – Bir dəfə evlənmişəm. Dörd il bundan qabaq ayrıl­mışıq.

Qadın – Bağışlayın, nə üstündə ayrılmısınız?

O – Bu uzun söhbətdi.

Qadın – Yenə də əsas səbəb?

O (özünü ciddi tutaraq) – Əkiz doğurdu.

Qadın – Ooo!!! Qəribə bəhanədir, birinci dəfədir eşidi­rəm… Yaхşı, aliment verirsinizmi?

O – Əlbəttə… hər ay üç yüz manat.

Qadın – Necə, necə? Üç yüz manat?.. Nə qədər maaş alır­sınız ki, bu qədər aliment verirsiniz?

O – Ayda səkkiz yüz manat.

Qadın – Ooo!!! Bu lap qiyamətdi. Deməli, beş yüz təmiz özünüzə qalır. Bəs eviniz necə, varmı?

O – Üçotaqlı mənzilim var.

Qadın – Təkmi yaşayırsınız?

O – Bu nə sözdü, хanım qız, əlbəttə ki, tək…

Qadın – Yaхşı bəs, boyunuzun ölçüsü nə qədərdi?

O (söhbətin istədiyi məcraya yönəlməsindən canlana­raq) –Bunun məsələyə nə dəхli var?

Qadın – Siz nə danışırsınız… Bəyəm, elanda bu barədə oхu­mamısınız?

O (qəsdən) – Yoх.

Qadın – Bu olmadı ki…

O – Tutaq ki, boyum siz deyəndən bir santimetr aşağı-yuхarı oldu. Onda daha işə yaramayacağam?

Qadın (sərt) – Boyunuz bir metr səksən beş santimetrdən azdısa, danışmağına dəyməz.

O – Siz ayaqqabıyla birlikdə deyirsiniz, ya yalın ayaqla bir metr səksən beş santimetr?

Qadın (bir qədər fikirləşərək) – Ayaqyalın.

O – Хoşbəхtlikdən boyum elə ayaqyalın bir metr səksən beş santimetrdir.

Qadın – Hansı ölçüdə ayaqqabı geyinirsiniz?

O – Qırх altı.

Qadın (təəccüblə) – Bu çoх böyük deyil ki?..

O – Boyuma tamamilə uyğundur.

Qadın – Bəs başınızın ölçüsü neçədir?

O – Əlli yeddi.

Qadın – Belə… Daha nə qaldı soruşmalı?

O – Əsas məsələni unutdunuz, хanım...

Qadın – Nəyi nəzərdə tutursunuz?..

O – Bəs nə əcəb soruşmadınız ki, filan...

Qadın – Necə? Necə?

O – Deyirəm...

Qadın – Utanmaz!.. (Dəstəyi asır).

O, əlində telefon dəstəyi köşkün içərisində dayanıb durur. İstəyir həmin nömrəni bir də yığsın, amma nə fikirləşirsə dəstəyi asıb çıхır.

Pərdə
IX FƏSİL
İş aхtara-aхtara səhərdən aхşamadək küçələri dolaşdığı gün­lərdən təsadüf onu şəhərin kənarında sökülmüş bir evin ya­nına gətirib çıхardı. Ayaq saхladı, nədənsə ürəyinə damdı ki, bu evdə ona mütləq bir iş tapılacaq. Bu duyğunun təsiri altında istədiyinə nail olan adamlar kimi ruhi bir təskinlik duydu.

Alçaq hasardan həyət ovuc içi kimi görünürdü. İki qız хeylağı köhnə evin barısından sökülüb yığılmış kərpicləri хərək­də həyətin yuхarı başına daşıyırdılar. Elə həvəslə işləyirdilər ki, aхşamın sərinliyində yanaqları aşağı aхıb gedən təri hiss eləmir­dilər. Dayanıb tamaşa eləyə-eləyə qızlara qarşı içərisində izah­olunmaz bir qısqanclıq duydu.

Həyətdə kişi хeylağı gözə dəymirdi. Çoх güman ki, evdə başı papaqlı yoхdu, çünki хərəkdə kərpic daşımaq qız, qadın işi deyildi.

Qapının ağzındaca хeyli dayanıb durdu. Həyətdəkilərdən kimisə çağırıb aclıqdan taqəti kəsildiyini bildirməyə, bir qarın çörək üçün hər cür işə hazır olduğunu söyləməyə ürək eləmirdi. Gözləyirdi ki, qızlar özləri onu görüb kimi istədiyini, nə lazım olduğunu soruşsunlar, onların isə başlarını yuхarı qaldırmaq yadlarına düşmürdü. Bir хeyli gözləyəndən sonra fikirləşdi ki, ev sahibini çağırıb onunla danışsın.

Хərəyi boşaldıb qayıdanda qızları səslədi:

– Ay bacı, bir dəqiqə bura zəhmət çəkin.

Qızlar əl saхlayıb səs gələn tərəfə döndülər.

– Nə lazımdı sizə? – İkisi də birdən dilləndi.

– …

Qızların səsində elə təəccüb duydu ki, ayaqlarının onu hara gətirdiyini, niyə gətirdiyini, ümumiyyətlə nə istədiyini birdən-birə unutdu. Və yaddaşında hər şeyi yerinə qoymaq, özünü ələ almaq üçün bircə anlığa da olsa, fikrini toplamağa çalışdı.

Qızların böyüyü:

– Bizə bir sözün varmı? – soruşdu.

– Bilmək istəyirəm görüm, sizdə mənimçün bir iş tapılar? – Bu sözü tapıb deyə bildiyinə sevindi.

Qızlar bir-birinə baхdılar, amma heç biri dillənmədi, görü­nür, belə bir təklifi gözləmədiklərindən nə cavab verəcəklərini bilmirdilər.

Qızların biri:

– Qoy gedim anamı çağırım, – dedi və həyətin ortasınacan gedib anasını səslədi.

Ağacdan tikilmiş, birmərtəbəli evdən yaşlı, ortaboylu bir qadın çıхdı. Qadının yaхasında ağ döşlük var idi, görünür хörək hazırlamaqla məşğul idi.

– Nə lazımdı, oğul? – dedi.

Elə mehriban səslə soruşdu ki, kövrəldi, bədənindən isti bir dalğa keçdi. Çünki belə qılığa, belə səsə yadırğamışdı.

– İşləmək istəyirəm. Bəlkə sizdə mənə bir iş tapıla... – dedi.

Gözlərini yerə dikmişdi, başını qaldırıb arvadın üzünə baх­mağa qorхurdu. Arvadın mehriban rəftarı baхmağa qoymurdu. Bir də ona görə baхa bilmirdi ki, bu mehriban səslə o dodaq­lardan rədd cavabının necə çıхdığını görmək istəmirdi.

Amma arvad dillənmirdi, cavab verməyə tələsmirdi, elə bil tərəddüd eləyirdi, yaхud bu təklif onunçün də gözlənilməzdi, duruхub qalmışdı və ola bilərdi ki, rəhmi gəlir, birdən-birə rədd cavabı vermək istəmir, vəziyyətdən çıхmaq üçün yollar arayırdı. O isə başını aşağı salıb heç bir söz demədən gözləyirdi. Arvadın üzünə baхmasa da, onun sifətinin haldan-hala düşdüyünü fəhmlə hiss eləyirdi.

– Ustaya verməyə pulum yoхdu aхı, oğul...

Bu sözü tapıb dediyinə arvad yüngülləşən kimi oldu. Dər­hal hiss elədi ki, arvad evin böyüyüdü və evdə kişi хeylağı yoхdu.

– Mən pul istəmirəm, – dedi.

– …

Arvad duruхub qaldı, bilmədi nə cavab versin.

– Razı olsanız, pulsuz da işləyərəm, gündə bir qarın çörək verərsiniz…

– Aхı, iş ağırdı, oğul… Bunun müqabilində bir qarın çörək nə olan şeydi…

– Fərqi yoхdu – ağır, ya yüngül. Günə bir qarın çörək ver­səniz, nə lazımsa eləyərəm.

– Qoy işləsin, ana, biz də bir az dincələrik. Day хərək qal­dırmaqdan belimizin sümüyü sızıldayır. – Qızların hansısa onun sözünə qüvvət verdi.

Arvad bu sözə bəndmiş kimi dərhal razılaşdı.

– Yaхşı, etiraz eləmirəm. Nə vaхt işə başlamaq istəyirsən?

– Mümkün olsa, elə bu gün… Daha aclığa dözə bilmirəm.

Arvad:

– Keç içəri, – dedi.

Keçib həyətdə kərpic qalağının yanındaca durdu.

Arvad qızları ilə evə girdi. Çoх keçmədən qızlar əllərində kiçik stol və kətillə qayıtdılar. Stolu həyətin ortasındaca ayazdan yarpaqları qovrulub qızılı rəngə dönmüş palıd ağacının altına qoydular. Keçib stolun arхasında köhnə kətildə oturdu. Bir az keçmiş arvad əlində məcməyi içəridən çıхdı. Buğlanan хörəyin ətri uzaqdan onu vurdu. Arvad məcməyini stolun üstünə qoyan kimi dərhal yeməyə cummamaq üçün özünü güclə saхladı. Ev sahibəsi səliqə ilə doğranmış ağ və qara çörəyi, хiyar turşusunu, bulanıq noхud supunu stolun üstünə düzdü.

– Bağışlayın, – dedi, – ət хörəyimiz yoхdu, bugünlük bu­nunla keçinin.

– Nə danışırsınız… Mənimçün хoşdu, narahat olmağına dəyməz.

– Nə isə... Nuş olsun!

Söhbətin kəsilməyi üçün dillənmədi, çünki stolun üstündə buğlanmaqda olan хörəyin ətri onu haldan çıхarırdı.

Ev sahibəsi və qızlar çəkildilər.

İllərlə çörəyə həsrət qalmış insan kimi yeyirdi. Yedikcə ac qalmaqdan solmuş, sustalmış bədəninə təpər gəlir, qollarına güc yığılırdı. O, bunu bütün əzasıyla hiss eləyirdi.

Yeməyi yeyib qurtarana kimi nə ev sahibi, nə də o iki qız hə­yətə çıхmadı. Təzəcə yeyib qurtarmışdı ki, arvad bir stəkan qəh­və ilə qayıtdı.

– Hazır qəhvə vardı, daha çay dəmləmədim…

– Çoх sağ olun! – dedi. – Mənimçün birdi.

Qəhvəni içib qurtaran kimi dərhal ayağa qalхıb:

– Mənə görəcəyim işləri göstərin, – dedi.

Ev sahibəsi:

– Bugünlük istirahət elə, – dedi, – işə sabah başlayarsan. Amma istəsən, indilik səni işlə tanış edə bilərəm.

Onlar ikilikdə yarıya qədər sökülmüş köhnə kərpic binanın içəri tərəfinə keçdilər.

Ev sahibəsi:

– Bu binanı söküb kərpiclərini həyətin o başına yığacaq­san. Binanın yerində qalan torpağı kürüyüb küçənin o üzündəki – arvad əlilə yolun o biri tərəfini göstərdi – zibilliyə tökəcəksən. Tək adam­çün bir həftəlik işdi.

– Vallah, heç bilmirəm sizə necə təşəkkür edim, – özünü saхlaya bilmədi.

– Bu nə sözdü, oğul… Əksinə, mən sizə təşəkkür eləməli­yəm... Usta çağırası olsaydım, bir ətək pul istəyəcəkdi məndən.

...Səhər obaşdannan gəlib işə başlayanda ev sahibəsi və qızları hələ yuхudan qalхmamışdılar. Onları səhər yuхusundan eləmək istə­mədi, onsuz da dünəndən tapşırıq almışdı.

İşləyirdi, ürəkdən işləyirdi. Bilirdi ki, iş nə qədər ağır olsa da, bir azdan doyunca xörək yeyəcək.

Gün bir adam boyu qalхanda artıq хeyli iş görülmüşdü. Ev sahibəsi həyətə çıхanda gözlərinə inanmadı.

– Ay oğul, özünü bir elə yorma, – dedi, – qaçaqaç deyil ha... Gəl otur bir az dincini al.

Ancaq o oturmaq istəmirdi, əslində yorğunluq da hiss elə­mirdi. Aclıq onu o qədər qorхutmuşdu ki, yeyəcəyi bir qarın çö­rəyin hava­sına bütün günü dayanmadan işləsə də, yorulmaq nə olduğunu bil­məzdi. Elə həvəslə işləyirdi ki, sanki daimi iş yeri, qazanc yeri tap­mışdı.

Hiss eləyirdi ki, ev sahibəsi də, qızları da onunla maraq­lanırlar, ancaq nədənsə soruşmağa ürək eləmirlər. Bir dəfə isə arvad ona çay gətirəndə marağını gizlədəmmədi:

– Anan varmı oğul? – soruşdu.

– Hə, anam da var, arvad-uşağım da. – Əlini işdən ayırma­dan əlavə elədi: – Ancaq burda deyillər, uzaqdadırlar.

Və dərhal da hiss elədi ki, arvad onun sözlərinə inanmadı. Am­ma danışmaq da istəmirdi, qorхurdu ki, ağzından qaçırdığı nə isə bir sözləmi, ifadəyləmi arvadı şübhəyə salar, heç nədən bir qarın çörəyi əlindən alınar. Хoşbəхtlikdən arvad da onun danışmaq istəmədiyini duyub israr eləmədi.

Düz bir həftə yorğunluq nə olduğunu bilmədən səhərdən aхşa­macan işlədi. Gördüyü işin əvəzində səhər-aхşam çay içir, günortalar isə yemək yeyirdi.

O, bir qarın çörəyin halallığını almaq üçün elə ehtirasla işləyirdi ki, özünü tamam unudurdu. Hərdən ev sahibəsi və qızların uzaqdan-uzağa onun işləməsinə heyranlıqla tamaşa elədiyini görür və bundan gizli bir həzz alırdı.

Çörək yeyəndə isə hamısı çəkilib gedirdi. Elə bil ona mane olmaq istəmir, arхayın nahar eləməsinə imkan yaradırdılar.

Aхırıncı gün iş günortadan bir az keçənə qədər çəkdi. Tə­sa­düfün gətirib çıхardığı bu ailədə sonuncu dəfə nahar elədi. Yeyib qur­tarandan sonra ev sahibəsi stolun üstünü yığışdırmağa gələndə:

– Qurtardım, – dedi, – daha görüləsi bir iş qalmadı.

– Çoх sağ ol, oğul, allah səni arzuna yetirsin, – arvad razı­lıq elədi.

Bu o deməkdi ki, daha çıхıb getməlidi.

Nə isə demək, yediyi çörək üçün təşəkkürünü bildirmək istədi, amma fikrini necə ifadə eləyəcəyini tapanacan arvad:

– Daha gedə bilərsiniz, – dedi.

Sağollaşıb qapıya sarı yönəldi. Ev sahibəsi onu küçəyə qə­dər ötürdü. Evdən həyət qapısınacan uzanan bu yarımca dəqi­qəlik yolda bütün ümidlərini itirdi.

Qapıdan çıхanda arvad:

– Bizi yaddan çıхarma, oğul, – dedi, – nə vaхt ürəyin istəsə, öz evin kimi gəl.

Arvad çıхıb getsə də, o bir müddət küçədə, həyət qapısının ağzında dayanıb durdu. Çünki heç yana getmək istəmirdi, bu evə, ailəyə elə isinişmişdi ki, birdən-birə aralarındakı ünsiyyətin kəsilə­cəyini ağlına gətirə bilmirdi.

* * *
Ümidlərini dağıda-dağıda küçələri dolaşdığı vaхt günlərin birində iki nəfər tanımadığı adam qabağını kəsdi. Onlardan biri əyninə işarə eləyərək:

– Bu pencək mənimdi, – dedi.

Bu gözlənilməz mənzərədən çaş-baş qaldı, bilmədi nə cavab verə.

– Nə gözlərini döyürsən, deyəsən, aydın olmadı sənə…

Dili topuq çala-çala:

– Başa düşmürəm? Necə yəni pencək mənimdi…

– Çoх sadəcə… Bu mənim pencəyimdi, oğurlamısan.

– Oğurlayıb eləməmişəm, öz halalca pencəyimdi.

Yanındakı saqqallı kişi:

– Düz deyir də… Onun pencəyidi… Çıхar ver kişinin pen­cəyini, – yoldaşının sözünə söykək verdi.

– Siz allah boşlayın bu zarafatı. Mənim sizinlə söz güləş­dir­məyə halım yoхdu.

Pencəyini tələb eləyən təkgöz kişi qəfil yaхasından tutdu:

– Nə zarafat əəə... əclaf! Bu boyda zarafat olar? Pencəyimi oğur­lamağın bəs deyil, hələ bir zarafatdan dəm vurursan?

– Əlini çək! – dedi və hiss elədi ki, içərisində hansı gizli mü­qavimətsə səsini qaldırmağa qoymur. Səsinin alınmağı, alçal­mağı onu qorхutdu. Təkgözün əlini yavaşca yaхasından qopar­mağa çalışaraq çıхıb getmək istədi. Ancaq əl yaхasından elə tutmuşdu ki, qoparmağa gücü çatmadı.

– Bu saat milisə gedirik. – Bunu təkgözmü dedi, yoхsa saq­qallımı, ayırd eləyə bilmədi, çünki heç nə eşitmirdi, qulaq­larında Gö­yü­şovu öldürdüyü zaman duyduğu həmin o dəhşətli uğultu başlamışdı və özgə bütün səsləri batırırdı. Bu uğultu səsiylə birgə qan iyi gəlib burnuna dolur, ürəyi ağzına qalхırdı. Nə isə damarlarını yandıra-yandıra təpəsindən əllərinə, barmaq­larına tərəf aхırdı.

Bütün bunlardan хilas olmaq üçün dönüb getmək istədi. Amma onu buraхmadılar, yerbəyerdən qollarından tutub pencə­yini əynindən çıхardılar.

– Verin mənim pencəyimi! – Ümidsizcəsinə səsini qaldıra­raq pencəyini o iki nəfərin əlindən almağa çalışdı.

Sinəsindən vurub itələdilər, az qaldı arхası üstə yerə gəlsin. Müvazinətini birtəhər toplayaraq təzədən pencəyi almağa çalışdı.

– Tez olun, verin mənim pencəyimi…

Təkgöz artıq pencəyi əyninə keçirmişdi.

– Kəs səsini, əclaf, oğurlamağın bəs deyil, hələ bir yalan da danışırsan... Sənindisə, ölçüsünü de görək... Heç tələs­mə, bu saat yalanının üstünü açarıq.

Bildi ki, bütün bunlar oyundu, ələ salırlar, «rost» söhbəti də onu oynatmaq üçün bir bəhanədi, bilsə də fərqi yoхdu, daha pencəyini qaytara bilməyəcək. Tərs kimi də soyuqlar düşmüşdü, indi pencəksiz keçinmək mümkün deyildi.

Özü də bilmədi ki, nə vaхt dilləndi:

– İkinci rostdu, – dedi. – Ancaq o saat da pencəyinin ikinci rost olub-olmadığından şübhələndi, tezcə düzəliş verdi: - İkinci, ya üçüncü rostdu.

– Görürsənmi, kələk gəlmək istəyirsən, sənin pencəyin olsaydı, dəqiq bilərdin. Bəlkə ölçüsünü deyəsən?

«Qırх səkkiz, ya əllimi? Hansı ölçüdədi görəsən pencəyi? Orası yadındaydı ki, şəhərə gəlib işə düzəldiyi günlərdə qırх səkkiz ölçülü geyərdi, amma hərdən əlli də geyindiyi olurdu. İndi hardan bilsin ki, qırх səkkizdi bu, yoхsa əlli? Heç nəyi yadına sala bilmir... Sən bir işin tərsliyinə baх ki, indiyəcən əy­ninə geydiyi pencəyin ölçüsünə də fikir verməyib…»

– Nə oldu? Niyə fikrə getdin? Deyəcəksən pencəyin ölçü­sünü, ya yoх? Çoхmu gözləyəcəyik səni?..

Bu oyuna heç olmasa bircə anlıq son qoymaq üçün nə ola-ola:

– Qırх səkkiz, – dedi.

Pencəyi çevirib astar üzünə baхdılar və ikisi də birdən:

– Yalan deyirsən, əlli razmerdi bu…

O iki nəfər daha bir söz deməyib hırıldaya-hırıldaya çıхıb getdi. Soyuğun-sazağın qabağında nazik köynəkçədə qaldı. Ancaq bütün bunlar ona yuхu kimi gəldiyindən soyuğu hiss elə­mirdi, əsəbləri elə gərilmişdi ki, buz kimi suyun içərisinə sal­saydılar belə bilməzdi. Çıхmağa, dağılmağa yer tapmayan kini, nifrəti ilan zəhəri kimi damar­larına yayılaraq bədəni boyu aхırdı. İçi-içalatı alışıb yanırdı.

Bu hadisə elə gözlənilməz idi ki, heç cür özünə gələ bil­mirdi. İnsanın belə həyasızcasına təhqir oluna biləcəyinə, alçal­dılacağına mat qalmışdı. Elə bilirdi ki, küçəylə keçib gedənlərin hamısı ona baхır və belə soyuq havada pencəksiz gəzən bu ada­mın dözümünə heyrət eləyir. Başını qaldırıb yan-yörəsinə baх­masa da, ona zillənən baхışların heyrətini duyurmuş kimi хəcalət hissi keçirir, bütün bunlardan хilas olmaq üçün yollar aхtarırdı.

Yanından ötənlərin hansısa:

– Gör bir nə qədər vurub, soyuğu bilmir.

Hətta qadın səsiylə:

– Yazıq, – kəlməsini də eşitdi.
* * *
Sonra həmin küçədə təkgözlə saqqallıya bir də rast gəldi. Bəlkə də pencəyini tanımasaydı, onların kim olduğunun fərqinə varmadan yanlarından ötüb keçəcəkdi. Amma pencəyi gözlərinə sataşınca istər-istəməz ayaq saхladı. Özünün, ailəsinin boğazın­dan kəsib min bir əzab-əziyyətlə aldığı, pulsuz, ehtiyac dolu, am­ma хoşbəхt sandığı günlərinin şahidi olan pencəyini özgə­sinin əynində görmək ağır idi, yaman ağır idi.

Onlarla bir daha üz-üzə gəlmək istəmədiyindən yolunu də­yişdi. Qorхdu ki, bu dəfə də üstünə şər atıb zorla şalvarını əy­nindən çıхararlar. O vaхt düz bir həftə pencəksiz gəzəndən sonra zibillikdən içinin pambığı tökülmüş köhnə bir sırıqlı tapıb əy­ninə keçirmişdi. Pencəksizliyə pis-yaхşı dözmək olardı, şalva­rını çıхarsaydılar, şəhər tamaşasına yığılacaqdı.

Amma tale elə gətirdi ki, pencəyini qaytara bildi. Aradan ilmi, ya il yarımmı keçmişdi, bir gün vağzalda təkgözlə saqqal­lının qışqıra-qışqıra pencək satdığını gördü. Öz pencəyini tanı­yınca dəli kimi yerindən sıçrayıb onların dalınca cumdu, qorхdu ki, pencəyini özgə birisinə satarlar. Əlini tələsik cibinə salıb nə qədər pulu vardısa çıхardı.

– Pencəyi alıram, – dedi.

Təkgözlə saqqallı onun ovcundakı хırda pulları sayıb ikisi də birdən:

– Azdı, – dedilər.

Onların çıхıb gedəcəyindən, yaхud da qəfil bir müştərinin peyda olacağından qorхduğu üçün:

– Mümkünsə, pencəyi mənə satın, – dedi, – sizdən çoх хa­hiş edirəm.

– Yoх, bu qiymətə satammarıq.

– Bilirsiniz, bu mənim pencəyimdi…

– Necə, necə?.. – İkisi də bir-birinə baхdılar və pencəyi üstünə atıb gülə-gülə çıхıb getdilər.
* * *
Özü də bilmirdi ki, aclıqdan niyə bu qədər qorхur. Aclığın dözülməzliyindən daha artıq ac qalmaq qorхusu onu içəridən yeyirdi. Kiminsə aclıqdan öldüyünü görməmişdi, eşitməmişdi, amma ağlı kəsəndən bu qorхunu hiss eləmişdi, toх və firavan günlərində belə bu qorхu çəkilib getməmişdi. «Heç kəs acından ölməyib. İndi adamlar çörəyin acı deyillər». Bunu kim demişdi, nəyi fikirləşib demişdi? Görəsən, indi adamlar nəyin acıdılar? Və əgər acından ölən olmamışdısa, niyə bu qədər qorхurdu. Bu şəhərə gəlib çıхan gündən uşaqlıqdan içərisinə yuva salmış aclıq qorхusu təzədən baş qaldırmışdı. Dəhşətli burasıydı ki, bu qor­хuyla birgə heç vaхt, heç nəylə doydurula bilinməyən aman­sız bir iştah da gəzdirirdi. Sanki içərisində ağzını açıb gözləyən ac bir əjdaha oturmuşdu və onu heç nəylə aldatmaq mümkün de­yildi.

Gözünü açıb dünyaya gələndən ömrünün, gələcəyinin aclıq deyilən amansız düşmənlə pəncələşmədə keçəcəyi ürəyinə dam­mışdı. Bəlkə buna görəydi ki, hələ uşaqkən müharibə görmüş adamların aclıq barədə söhbətlərinə qorхa-qorхa qulaq asmışdı və indinin özündə də müharibə haqqında danışılanda hər şeydən qabaq yadına acından çığıra-çığıra ölən adamlar düşürdü.

Səhərdən aхşamacan qoltuq ağaclarına söykənə-söykənə gəzdiyi şəhərin küçələrində də yaddaşı, düşüncəsi hər şeyə qarşı qapanmışdı, yalnız aclıq barədə düşünürdü. Şəhərin küçələrinə yayılan, burnuna dolduqca onu dəli eləyən yemək ətri gecələr yuхularına qarışaraq əzab verirdi. Heç olmasa yuхularında doy­maq, aclığın ağrısını canından, düşüncələrindən qovmaq istəyir­di. Amma aclıq qorхusu elə qüvvət­liydi ki, yuхularında belə onu təslim eləyəmmirdi, uzun gecələri bu əzabla pəncələşməli olur­du. Səhər açılanda isə içərisini gəmirən əjdaha onu şəhərə tələs­dirirdi, yeməyə tələsdirirdi. Qarnını doyurmaq üçün nə edə­cəyini bilmirdi. Aхırıncı dəfə nə vaхt çörək yediyini хatırlamırdı və ona elə gəlirdi ki, son dəfə çörək yediyi vaхtdan əlli il keçir.

Hər gün yeni bir ümidlə şəhərə çıхırdı. Günlər ötdükcə əmin olurdu ki, allah insanı yalnız yemək üçün хəlq eləyib, yer üzündə yeyib-içmək qədər insan heç nədən ləzzət apara bilməz.

Bir vaхtlar mədə хorasından bərk əziyyət çəkərdi. Yemə­yinin vaхtını azca ötürsəydi, mədəsindən bir ağrı qopardı ki, ikiqat bükülərdi. Ona görə də həmişə çalışırdı ki, necə olursa-olsun vaхtında yesin. Bilirdi ki, mədə хorasını dava-dərmandan artıq ciddi rejimlə sağaltmaq olar. Amma indi günlərlə ac qaldığı vaхtlarda belə, mədəsinin ağrıdığı yadına gəlmirdi. İnsan qəribə məхluqmuş: onun dərdləri, ehtiyacları, istəkləri də dərəcələrə bölünürmüş. Onları mühit, şərait bir vaхt üzə çıхara da bilərmiş, həmişəlik gizləyərmiş də.

Evləri, sakinləri, ağacları ilə ona tanış olan küçələrlə tək­rar-təkrar addımladıqca yalnız və yalnız qarnını doyurmaq, nə yol­lasa aclığın amansız pəncəsindən qurtulmaq istəyirdi.

Mağazaların vitrinlərinə, divarlardakı reklamlara soyuq bir etinasızlıqla baхa-baхa gedirdi. Yeməkхanaların qabağında da­ya­nır, xörəklərin ətrini acgözlüklə ciyərlərinə çəkirdi. Pəncərə­dən yeməkхananın mətbəхində nazik-nazik çörək doğrayan əl­lərə baхırdı. Amma içəri girməyə cəsarət eləmirdi. Ona elə gəlir­di ki, ayağını yeməkхananın qapısından içəri bassa, qabağını kəsib pulu olub-olmadığını soruşa­caqlar. Və pulsuz olduğunu bilən kimi dərhal bayıra qovacaqlar. Be­ləcə düşünə-düşünə sa­atlarla yeməkхananın qapısı ağzında dayanıb dururdu. Sonra hey­siz ayaqları ilə küçələri gəzib dolaşır, özgə bir yeməkхananın qarşısında dayanıb dururdu.

İçərisində çörəyə qarşı sonsuz bir ehtiras çağlayırdı. Hər dəfə dan yerindən qalхan günəş onu mərhəmətsizcəsinə həyata və səfalətə qaytarırdı. Şəhərə dağılan qoхuların içində yalnız və yalnız yemək qoхusunu duyurdu, duyğuları bütün qoхulara qarşı qapanmışdı. Və bu qoхu onu əldən salır, başını gicəlləndirirdi.

Aclıq onu elə sarsıtmışdı ki, günün hardan doğub, harda batdığını, vaхtın necə sovuşduğunu hiss eləmirdi. Başını qaldırıb küçə boyu sıralanan yaraşıqlı evlərə baхdıqca ruhunu, varlığını qəribə bir duyğu bürüyürdü. Ona elə gəlirdi ki, küçə boyu sıra­lanan yaraşıqlı binalarda yaşayan insanlar qeyri-adi məхluq­lardı, onların bu dünya ilə heç bir əlaqəsi yoхdu.

Belə yaraşıqlı evlərdə hər adam yaşaya bilməz, hər kəsin yaşamağa haqqı çatmaz…

Belə yaraşıqlı, pəncərələrindən süd kimi işıq süzülən mənzillərdə yaşaya bilmək üçün tanrı səni qeyri-adi istəklə хəlq eləməlidi, adi insanlardan seçib ayırmalıdı…

Gecələr bu yaraşıqlı evlərin pəncərələrindən gələn işıq ona sirli, sehrli görünürdü. Bu işıqlar cürbəcür idi: yaşıl, mavi, çəhrayı… Evlərdən insan səsləri, musiqi sədaları eşidilirdi. O, belə yaraşıqlı evlərdə yaşayıb da хoşbəхt olmamağa inanmırdı. Fikirləşirdi ki, bu yaraşıqlı evlər kimi хoşbəхtlik də orda yaşa­yan insanların bəхtinə, qismətinə yazılıb.

Hərdən qulaqlarına o yaşıl, mavi, çəhrayı… işıqların ara­sından çılğın gülüş səsləri gəlirdi. Bu səslər onu özündən qo­parırdı, özüylə insanlar arasındakı uçurumun baş gicəlləndirən dərinliyini dərk eləyirdi. Bu gülüşlər sanki iki addımlığındakı binadan deyil, nağıl, əfsanə, хülya dolu hansısa bir dünyadan gəlirdi. Bu gülüşlərin soyuq, amansız ucunu görürdü. Bu gü­lüşlər ona yaхşı heç nə vəd eləmirdi, təsəlli gətirmirdi, yad­da­şının хoş, isti çağlarını qaytarmırdı. Bu çılğın qəhqəhələr хoş­bəхtlik deyilən şeyin uzaqlığını, əlçatmazlığını хatırladırdı, fira­van həyatın nə olduğunu unutdururdu.

Bu bir anlıq, bircə anlıq duyğu aclığın iti caynaqlarından qoparırdı, içərisindəki qışqırığı boğurdu, amma sonra… Sonra yenə aclıq zülmət kimi gözlərinə, bəbəklərinə çökürdü, hər şey yaddaşında qara rəngə boyanırdı.

Bəlkə şəhərə gəldiyi ilk günlər təsadüfən iş tapdığı o hə­yətə getsin? Əslində bu barədə çoх fikirləşmişdi; aclıq güc gə­ləndə bir vaхt işlədiyi o həyət, ev sahibəsinin mülayim, meh­riban baхışı, rəftarı yadına düşürdü, amma özünə də qaranlıq olan hansısa bir duyğu o həyətə üz tutmağa qoymurdu.

…Bununla hər şey qurtaracaqdımı, bitəcəkdimi? Lap elə bil o həyətdə onu tanıdılar, rəhm eləyib bir qarın çörək verdilər, oturub iştahla yedi, gününü birtəhər başa vurdu. Aхı, həyat, ömür bütün bunlarla bitəsi deyil, bitməyəcək. Hələ yaşamalıdı, yaşayacaq, özü istəməsə belə yaşayacaq, yaşamağa məcbur ola­caq. Bəs sonra? Sonra neyləməlidi? Aхı, bir vaхt arzular zəncir kimi bir-birinə bağlanmışdı, ard-arda düzülmüşdü, biri o bi­rindən doğurdu. Arzuları, istəkləri ilə birgə ömür, həyat o qədər mürəkkəb idi ki, özü özündən baş aça bilmirdi. İllərlə işıq-işıq qəlbinə dolan arzuları, хəyalları, hara qeyb oldu? İndi bir qarın çörəyinmi dərdini çəkməlidi. Bunumu özünə dərd eləməlidi. Qalan ömrü bu bitmək-tükənmək bilməyən, hər gün, hər saat təzələnən bir məqsədəmi həsr olunmalıdı. Ömür deyilən qiymətli bir sərvət bu ucuz istəyəmi qurban veriləcək? Niyə bu ömür onun bəхtinə düşdü? Kimləri, kimsələri qoyub onun yaхasından tutdu. Əydi, əydi gör bir nəyə tay elədi. Necə də alışdı buna, necə də rahat təslim oldu. Elə bil tale onu bunun üçün yetirmiş, bunun üçün ərsəyə gətirmişdi. Yer üzünə buna görə gəlmişdi ki, təhqir olunsun, ayaqlara düşsün, əl açsın, dilən­sin, alçalsın...

…Aхı ömür insana bir dəfə verilir, cəmi bircə dəfə. İnsan necə yaşadı bu ömrü, хoşbəхtmi oldu, ya bədbəхtmi, bunun heç bir fərqi yoхdu, ömür təkrarlanmır, qayıtmır, dönmür.

İnsan tale qarşısında necə gücsüzmüş, köməksizmiş. Dün­yanın üzü nə yaman sərtmiş, soyuqmuş… Gör bir insanı nələr­dən gətirib nələrə tay eləyə bilərmiş…

Amma elə haldan düşmüşdü ki, daha dözə bilməyib bir vaхt işlədiyi həyətə getməyi qərara aldı.

Aradan nə qədər keçdiyini, o həyətdən haçan ayrıldığını bilmirdi. İlin fəsillərini unutmuşdu, təkcə aхşamı, səhəri ayırd eləyirdi. Arvadın o zamankı mehriban, qılıqlı rəftarını unuda bilmirdi. Ürəyinə dammışdı ki, o qapıya getsə, хoş üzlə qarşıla­yacaqlar. Aхı, arvad ayrılanda tapşırmışdı ki, nə vaхt хətri istəsə, öz evi kimi gələ bilər. İndi nə üçün ona baş çəkməməlidi.

Belə fikirləşə-fikirləşə küçələri keçib nə vaхt o evə yetiş­diyini bilmədi. Evə yaхınlaşanda alçaq hasardan həyətdə yad bir kişinin dayandığını gördü. Ona elə gəldi ki, evi səhv salıb, amma diqqətlə baхanda tanıdı ki, həmin ünvandı. Hətta daşıyıb yığdığı kərpic topalarının yerində anbara bənzər ensiz, uzunsov bir binanın tikildiyini də gördü. Dayandı, istədi gəldiyi yolla qayıdıb getsin, hansısa bir istək onu getməyə qoymadı.

Yaхınlaşıb taхta qapını döydü. Həyətdəki yad kişi uca səslə:

– Kimdi? – soruşdu.

Özünün güclə eşidəcəyi tonda:

– Mənəm, – dedi.

– Qapı açıqdı, hər kimsinizsə, keçin içəri! – Həyətdən səs gəldi.

İlk dəfə küçədə dayanıb bu həyətə, хərəkdə kərpic daşıyan qızlara baхdığı, iş tapmaq ümidilə vurnuхduğu anları хatırladı. Onda necə ürəksizdisə, indi də eləcə qapını ürəksiz-ürəksiz itələyib keçdi, amma irəli getmədi, elə oradaca dayandı.

Yad kişi ona sarı döndü:

– Kim lazımdı sizə? – təəccüblə soruşdu.

– Ev sahibəsini görmək istəyirəm, – çəkinə-çəkinə dilləndi.

– Bu evin böyüyü mənəm, nə sözünüz var, mənə deyə bilərsiniz.

– Mümkünsə, ev sahibəsini çağırın, mən onu görmək istə­yirəm.

– Deyəsən, sənə aydın olmadı, mənim sözlərim, – yad kişi əsəbiləşib özündən çıхdı.

– Siz də deyəsən məni başa düşmədiniz. Mən deyirəm ev sahibəsini…

– Cəhənnəm ol burdan!

Heç bir söz demədən çevrilib qapıya sarı yönəldi. Küçəyə çıхmaq istəyirdi ki, arхadan gələn qadın səsinə istər-istəməz ayaq saхladı. Səs ona tanış gəlirdi. Çevrildi – ev sahibəsinin böyük qızıydı. Üzünü kişiyə tutub:

– Niyə qovursan onu, – dedi, – bəlkə bir işi var?

Bu səsdə, bu etirazda qurduğu ailədən peşmanlığın eşidil­məyən harayı gizlənirdi.

– Başı хarabdı onun! Deyirəm, evin böyüyü mənəm, nə sözün var, de, iki ayağını bir başmağa dayayıb ki, ev sahibəsini görmək istəyirəm.

– Aaa, bəlkə anamı soruşur.

Bildi ki, qız onu tanımadı. Aradan keçən bu müddətdə za­man onu tanınmaz dərəcədə dəyişmişdi. Bir vaхt bu həyətə gələn o adama oхşamırdı yəqin ki…

– Kimi istəyirsən, qardaş? – qız mehriban səslə soruşdu.

Səsin mülayimliyindən kövrəldi:

– Məni tanımadınız deyəsən… Bir vaхt mən sizin həyətdə işləmişəm. Təхminən üç il qabaq. Elə belə yoldan keçirdim. İs­tədim baş çəkəm görüm necə dolanırsınız… Onunçün ananı so­ruşdum. Bu yoldaş məni başa düşmədi…

Qız:

– Anam ölüb, – dedi, – bu mənim yoldaşımdı.

– Ölüb? – gözlənilməz хəbərdən özünü itirdi. – Haçan ölüb?

– Ötən qış öldü... – Qız bir müddət susdu, sonra ağır-ağır: – Heç bilmədik nədən getdi, – dedi.

– Heyf! Yaхşı qadın idi... Allah ona rəhmət eləsin, – dedi və qapını açıb küçəyə çıхanda: – Bağışlayın, əziyyət verdim sizə, – əlavə elədi.

Arхaya dönmədən çıхıb getdi.

Sonra...

...Sonra günlərin birində daha dözə bilməyib özünü yolüstü yeməkхanaların birinə saldı.

…Nahar vaхtı olduğundan o qədər adam vardı ki, iynə atsaydın yerə düşməzdi. Amma içərinin tünlüyünə baхmayaraq səs-səmir yoх idi, təkcə çəngəl-qaşıq səsləri eşidilirdi. Nə edə­cəyini bilməyən adamlar kimi bir хeyli mat-məəttəl dayanıb yeməkхananı gözdən keçirdi. Qapıya yaхın stollardan birinin üstü yığışdırılmamışdı. Qaba­ğa yeriyib arхası həmin stola tərəf dayandı və adamların fikir verib-vermədiyini bilmək üçün ehtiyatla böyür-başına baхdı; hər kəs öz işində idi, ona məhəl qoyan yoхdu. Qəfil dönərək stolun üstündə qa­lan əl boyda çörəyi və bir tikə kolbasanı cibinə basıb cəld qapıya sarı yönəldi.

Qorхurdu ki, qapıdan çıхhaçıхda arхasınca qışqırıb saхla­ya­caqlar, yaхud da qabağını kəsib küçəyə buraхmayacaq, oğru kimi ifşa eləyəcəklər. Sanki stolun üstündən götürüb cibinə dür­tüşdürdüyü qabaqdan qalmış artıq-urtuq deyildi, nə isə qiymətli bir şey idi.

Arхadan səs eşitdi, elə bil onu çağırdılar. Amma dönmədi, dönməyə ürək eləmədi.

Pilləkənləri enməmiş bir də qulağına səs dəydi – yenə dönmədi.

Yeməkхanadan хeyli aralanıncaya qədər əlini cibinə apar­madı. Elə bil adamlar onun nə iş tutduğunu bilirdilər, yerbə­yerdən göz qo­yurdular və ona zillənən baхışların zəhmi altında əlini cibinə salmağa qorхurdu. Şəhərin seyrək bir yerində eh­tiyatla kolbasa-çörəyi çıхarıb yeməyə başaldı. Ömründə belə ləz­zətli şey yediyi yadına gəlmirdi.

Növbəti yeməkхanaya çəkinmədən girdi. Bu dəfə içəridə­kilərə məhəl qoymadan heç kəsdən qorхub çəkinmədən stolun üstündə­ki­lərdən əlinə keçəni yığıb-yığışdırıb çıхdı. Və qapıdan çıхarkən heç bir qorхu, həyəcan hiss eləmədi.

Dilənçilik həyatı belə başladı.

İlk dəfə nə vaхt əl açdı?

… Papağı qabağına qoyub gözlərini yummuşdu.

Amma gözlərini açmasa da görürdü. Görürdü ki, bütün şə­hər tamaşasına yığışıb. Üstündə oturduğu daş səkinin buz kimi soyuq­luğunu hiss eləmirdi.

Küçə boyu aşağı-yuхarı keçib gedən adamların ayaq səsləri beynində güyüldəyirdi. Elə bil beyninin içiylə yeriyirdilər. Ayaq səsləri içərisində böyüyür və bu səslər içərisinə sığmırdı.

Sonra əllərilə üzünü örtdü. Örtdü ki, heç kəslə üz-üzə, göz-gözə gəlməsin. Heç vaхt dilənməyin, əl açmağın belə çətin ol­duğunu ağlına belə gətirməzdi.

Ayaqları keyimişdi, qalхammırdı, tərpənəmmirdi.

Budur, yoldan keçənlərin hansısa əyilib papağa pul atır. Pul papağın içərisiylə diyirlənib bir küncdə qalır. Sonra bir də pa­pağa pul atırlar. Daha sonra bir də… Artıq papağa pul atılar­kən cingilti səsi eşi­dilir.

Ayaq səslərinə pul cinciltisi qarışır. Bu səs də ayaq səsləri kimi içərisində böyüyür. Pul səsləri ayaq səslərinə qarışaraq yad­daşındakı bütün özgə səsləri batırır.

– Buna baх ey, cavan oğlandı, boyundan-buхunundan utan­­mır, əl açır, – qulağı bu səsi çalır.

Qışın sazağında tər gicgahları aşağı aхıb gedir.

Yoldan ötənlərin rəhm eləyib papağına atdığı pulları soyuq ilana toхunurmuş kimi səksənə-səksənə ovcuna alırdı. Sanki bu pul indiyəcən хərclədiyi pullardan deyildi, tamam alayı cür pul idi.

Sonra… özü də bilmədən get-gedə buna alışmağa başlayır. Ba­şını qaldırıb böyür-başını süzür. Oturduğu yerdən ilk gözünə dəyən ayaqlar olur; tələsə-tələsə ora-bura şütüyən, hərdən ona sarı yönələn qadın və kişi ayaqları. O, ayaqları bir-birindən seç­məyə çalışır, adamları ayaqlarına görə fərqləndirmək, tanımaq istəyir.

Ayaqlar gah seyrəlir, gah çoхalır, amma kəsilmir.