5
satmaq imkanı, istehsal edilmiş mal üzərində tam hüquqlu sərəncam ver-
məkdir. Və onların təşkillatlanma üsulu-təbəqə yox, peşə cəmiyyətlərdir.
Azad peşələr-şəxsi potensiallarını insani və sosial kapital kimi şüurlu
inkişaf etdirən azad peşələrdir və onların vəzifəsi digərlərinin kapital-
larını çoxaltmağa kömək etməkdən ibarətdir.
Başlanmış modernləşdirmə prosesinin fermenti də məhz bu cür
insanlardır. Özü üçün hansısa yolla ictimai vasitənin təşkili üçün göstəri-
lən səy bir qayda olaraq, uzağagedən nəicələri olan siyasi dəyişikliklərə
gətirib-çıxarmışdır. Bütün Maariflənmə əsri cəmiyyətlərin azad peşə
insanlarının azad birliklər şəklində təşkili ideologiyasının yaranması ilə
ə
laqədardır. Bu ilk peşə inqilabı idi və onun ilk bəhrələrinə Maariflənmə
və ənənəvi sivilaziyasiyaları modernləşdirmə prosesinə uyğunlaşdırmalı
olan sosial kataklizmlər kimi ilk burcua inqilabları aiddir.
Ə
nənəvi katolisizmdə ruhani peşəkar olsa da yalnız sinfi təbəqə
dünyasında yaşayırdı. slahat-papa diktaturasından azad olmaq cəhdi idi.
slahatçılar - öz təbəqə mənsubiyyətlərini kənara atan və kilsədən azad
cəmiyyət yaradan insanlar di. Bu nöqteyi-nəzərdən slahat dini dünyada
ilk peşə inqilabının ifadəsidir. 1517-ci il-onun başladığı həddir. Qərbdə
ə
nənəvi peşələrin ən bariz nümunəsi olan katolik kilsəsi parçalanma
ilə bitən ağır böhran yaşayır və bu islahat impulsu ona gətirib-çıxarır ki,
dünyəviləşmə ilk peşə inqilabında əsas prosesə çevrilir və bunun
nəticəsində azad düşüncəli maarifləndiricilər meydana çıxır. Sakral bilik
praktiki olaraq, ana dilinə tərcümə edilmiş Bibliyanın tərəfdarı olan
neofitə əyan olmuş həqiqətə xidmət etməyə həsr edən hər bir kəsin
predmetinə çevrilir. Biliklərin desakralizasiyası onun texnoloci tətbiqi-
nə yol açır.
kinci peşə inqilabı. kinci inqilabı sənaye çevrilişi və sərt ixtisaslaşmış
kütləvi seriyalı istehsal doğurmuşdur. kinci peşə-
karlar dalğası və ikinci peşə inqilabı büruzə verir və bu kütləvi peşələrin
formalaşması
prosesidir. erarxik fəaliyyətin təkrar istehsalı ierarxik
sistemi çərçivəsində kütləvi peşələri saxlamağa imkan verən bürokratik,
piramidal təşkilatlara qayıdış baş verir. kinci peşə inqilabının mühüm
prosesi kimi standartlaşdırma prosesi çıxış edir.
Ə
gər birinci dalğanın peşəkarları üçün peşəkarlar icması - sosial
özünütəşkiletmə forması idisə, ikinci dalğa üçün bu-həmkarlar ittifaqı
idi. Həmkarlar ittifaqının şaquli və üfüqi formaları məlumdur. Şaquli
həmkarlar ittifaqı istehsal korporasiyaları şəklində təşkil edilmişlər və
onun üzvləri bu korporasiyada (təşkilatda) işləyən insanlardır. nsanlar
6
bir və eyni korporasiyada yox (təşkilatda), funksional olaraq bir və eyni
peşə fəaliyyəti ilə məşğul olduqlarına görə azad assosiasiyalar prinsi-
pinə əsasən üfüqi həmkarlar ittifaqında birləşirlər. Həmkarlar ittifaqının
bu fərqi iki modernləşdirmə sistemləri arasında kifayət qədər aydın
müəyyən edilmiş sərhəd qoyur: sosialist və kapitalist.
Bu nöqteyi
-nəzərdən azad həmkarlar, birinci dalğanın üzvləri,
meqamaşınların mütəxəssisləri, menecerləri və ya ixtiraçıları, layihə-
darları kimi sadəcə meqamaşında müəyyən nizamda düzülürlər. Bununla
yanaşı, kütləvi peşə ilə məşğul olan insanların hazırlanmasını hədəf
seçən təkrar istehsal və təhsil sistemi yaranır (XIX əsrin 60-70-ci illəri).
Ə
sas antaqonizm - kütləvi peşələr və ənənəvi olaraq, azad peşələrin təm-
silçiləri qismində «yuxarıları» təcəssüm etdirən insanlar arasında baş
verir. Bu iki peşə inqilablarının ideoloqları -liberal və sosial - arasında
baş verən əsas münaqişədir ki, XIX-XX əsr sosial kataklizmalarına
gətirib-çıxarmışdır. Bu dilemmanı aşağıdakı kimi formulə etmək olar. Ya
kütləvi peşələrin liderlərinin hakimiyyətə gələrək kütləvi peşələri ma-
raqları naminə yenidən bölgü sistemini sosial ədalət prinsiplərinə əsasən
rasionallaşdıraraq sosialist sivilizasiyasını qurmağa cəhd edən sosial
variant; yaxud da sosial dünya elə düzülür ki, kütləvi peşələrin bu təm-
silçiləri onun ierarxik, möhkəm təşkil olunmuş və hər bir kəsin öz yerini
bildiyi-onun iradəsinin sahibi və ya icraçısı olduğu strukturda inte-
qrasiya olurlar. XIX-XX əsrlər tarixi-müasir sivilizasiyanın bu iki sosial
layihələrinin qarşıdurması tarixidir.
Üçüncü peşə
inqilabı. ndi bizim yaşadığımız üçüncü peşə inqilabıötən
yüzilliyin 70-ci illərindən, indiki qlobal qeyri-
müəyyənlik əsrində başlayır. 1968-1973-cü illər-solçuların ümidlərinin
və məntiqi olaraq, həm də alternativ modernist yolla getmək ümidinin
tam puça çıxdığı bir dövrdür. Sovet ttifaqının modernləşdirmə yolu ilə
getməyərək XX-ci əsrin əvvəllərindəki eyni mövqelərində qalması lap
başlanğıcdan onun kədərli sonunu qabaqcadan müəyyən etdi.
Üçüncü peşə inqilabının mahiyyətini simvolik olaraq bu cür
ifadə etmək olar: ənənəvi təşkilatlar – kütləvi peşələr «aşağı»dan, azad
peşələr isə «yuxarı»dan; əsası etibarilə aşağı yönəlmiş piramida. Ya-
ş
anan inqilab-piramidanın əks tərəfə çevrilməsidir. Onun yuxarısında
transpeşəkar olan şəxslər durur. Onlar öz düşüncə tərzi və fəaliylyətlə-
rini təşkil etmək üsulları hesabına hazır olmalı, müxtəlif peşə mühit-
lərində işləməlidirlər. Onlar üçün u və ya digər təşkilati strukturda yer
tutmaq vacib deyil, hər hansı kompleks problemin həlli üçün adekvat