34
Təbabət başlanğıcdan və ilk inkişaf dövrlərindən əsasən empirizmlə qidalanmış,
təcrübənin biliyin yeganə həqiqi mənbəyi olması ideyasını əsas götürməklə, utancaq
addımlarını atmışdır. Ona görə də xəstəliklərin gözə görünən, anlaşılan simptomları
əsasən ön plana çəkilirdi. Sonrakı dövrlərdə isə digər sahələrdə olduğu kimi, burada da
rasionalizm üstün mövqelərə yiyələnməyə başladı.
Təbabət, insanların sağlamlığının qoruyub saxlamağa, xəstəliklər barədə
xəbərdarlıq edilməsinə və onların müalicəsinə yönəldilmiş elmi və praktiki fəaliyyət
sahəsi hesab olunur. Bir çox əsrlər ərzində bu sahə yalnız təcrübə əsasında müalicə
yolları və vasitələrini toplamış, onlar xalq təbabətinin əsasını təşkil etmişdir. Tarixin
atası sayılan Herodot özünün məşhur «Tarix» kitabında yazırdı ki, Assuriyada xəstənin
çarpayısını şəhərin baş meydanına qoyuldular. Meydandan gəlib keçənlər xəstəyə öz
başlarına gələnlərdən danışıb, məsləhətlər verirdilər və bu nəsihətlər xəstəliyin
sağalmasına köməklik göstərirdi. İlkin daha inkişaf etmiş sivilizasiyalarda digər elmlər
təşəkkül tapmağa başladığı kimi, təbabət də elmi relslər üzərinə keçməyə başladı.
Qədim dünyadakı həkim sənətinin zirvəsini, bu sahənin pioneri sayılan
Hippokratın fəaliyəti təşkil edir. Bizim eradan əvvəl V-IV əsrlərdə yaşamış qədim
yunan həkimi Hippokrat antik təbabəti ilk dəfə islahata uğratmışdı. Onun bu
fəaliyyətini b.e.ə. VI əsrdə Afinanın siyasi sistemini islahata məruz qoymuş, yeddi
müdrikdən biri hesab olunan Solonun nəcib işi ilə müqayisə edilə bilər. Qədim
yunanlar cəmiyyətin, onun üzvlərinin sağlamlığına qayğı göstərmələri ilə seçilirdilər.
Təsadüfi deyildir ki, təbabətin əhəmiyyətini nəzərə alaraq öz mifologiyalarındakı
allahlar arasında həkimlik allahı Asklepiyə də pərəstiş qaydasında yanaşırdılar (Qədim
romalılar isə digər mifoloji personajlar kimi, onun da adını dəyişdirib, Eskulap
adlandırırdılar). Mifologiyasında həkimlik edən allahın mövcudluğunu etiraf edən bir
xalq hökmən onun inqilabı qaydada inkişafına qayğı göstərməli idi və göstərdi.
Hippokratın əsərlərində təsvir edilənlər kliniki təbabətin sonrakı inkişafının
əsasını qoymaqla, orqanizmin bütövlüyü barədəki anlayışı, xəstə və onun müalicəsinə
fərdi yanaşma qaydasını irəli sürürdü. Müalicədə üç tərəfin – xəstəliyin, həkimin və
xəstənin iştirak etdiyini təsdiq etməklə, müalicənin uğurlu nəticəsinin, xəstənin həkimə
köməklik göstərməsi ilə baş verdiyini vurğulayırdı. Anamnezi – xəstəliyin inkişafı
barədəki və digər əlaqədar məlumatların məcmuu kimi xəstəliyin diaqnozu, müalicəsi
və profilaktikası üçün istifadə edilən bir metod kimi praktikaya daxil etmişdi. Bundan
əlavə o, xəstəliyin səbəbləri barədə təlimin müəllifi hesab olunur. Onun adı həkimin
yüksək mənəvi siması və etik davranışının nümunəsi kimi qəbul edildiyindən,
həkimlər bu sənət üzrə işləməyə başlamamışdan əvvəl «Hippokrat andı»nı içirlər, onu
pozmaq bu müqəddəs sənətə xəyanət etmək kimi qiymətləndirilir.
Bizim eranın II əsrində yaşamış romalı Qalen antik təbabətin anlayışlarını
sistemləşdirmişdi. Doqquz əsr sonra İbn Sina buna mühüm əlavvələr etmişdi. Onun
«Həkimlik elminin kanonu» kitabı Avropada böyük əks-səda doğurmuşdu. Qalenə
gəldikdə, onun sistemi Yeni tarixin əvvəllərinə qədər təbabətdə hökmranlıq etmişdi.
Qladiatorların cərrahı olan Qalen böyük təcrübə əldə etməklə, ilk dəfə olaraq bütöv
insan orqanizminin anatomik – fizioloji təsvirini vermişdi, anatomiya və
fiziologiyanın elmi diaqnostikanın, müalicənin və profilaktikanın əsası olduğunu
bildirmişdi. O, damarlarda havanın cərəyan etməsi barədəki yanlış fikirləri rədd edib,
35
orada qanın axdığını tibb elminə daxil etmişdi. İngilis həkimi, müasir fiziologiyaın və
embriologiyanın banisi olan Uilyam Harvey (1578-1657-ci illər) qan dövranının böyük
və kiçik dairələrini təsvir etdi, qan barədə təlimini işləyib hazırladı.
Sonrakı tibbi kəşflər, praktikanın təkmilləşməsi bu dahi insanların yaratdıqları
möhkəm əsaslar üzərində meydana çıxmaqla, təbabətin inkişafına müəyyən ardıcıllıq
verdi.
Müasir dövrdə isə tibb elmi və praktikası qarşısında daha böyük vəzifələr, hələ
də bağlı qalan sirlərin açılması işi durur. Təəssüf ki, elmi axtarışların mikroorqnazimlər
aləminə müdaxiləsi də zəif getmişdir. Yalnız son onilliklərdə gen mühəndisliyinin
nailiyyətləri gözə görünməyən, lakin insan üçün nəhəng əhəmiyyətə malik olan
təəccüblü, sıx məskunlaşmış mikroorqnazimlər dünyasına kiçik də olsa, pəncərə
açmağa imkan verdi. Kainatın öyrənilməsi çətin və mürəkkəb olduğu kimi, insan
bədəni də məchul sayılan sirlərlə doludur. Bizim daxilimizdə və ətrafımızda
bakteriyalar, göbələklər və viruslar dünyası məskunlaşmışdır. Alimlər bunu
«mikrobiom» adlandırırlar. Onların ağlasığmayan çoxluğuna görə belə bir qənaətə
gəlmək olar ki, Yer kürəsi isnanlara, heyvanlara, quşlara, həşəratlara məxsus olmaqdan
daha çox məhz bakteriyalar planeti hesab edilməlidir. Doğrudan da Yer kürəsi
əhalisinin sayı 7 milyard olduğu halda, təkcə bir insan bədənində sayı on trilyonlarla
ölçülən mikroorqanizmlər vardır. Onların planetdəki sayının isə həddi bilinməyən bir
rəqəmlə də ifadə etmək olduqca çətin işdir. Yer üzündə insan sakinləri ilə bakteriya
sakinləri arasında birincinin ziyanına olan belə nəhəng say fərqinə görə, planetimizi
daha çox bakteriyalar məkanı adlandırmaq olardı. Sualtı dünyanın məşhur
tədqiqatçısı, fransız alimi Jak İv Kusto da Yer kürəsinin əsas hissəsini okeanlar və
dənizlər təşkil etdiyinə görə, planetimizi «Su kürəsi» adlandırmağı təklif edirdi.
Bakteriya məkanı titulu kimi, belə adlanmanın özü də xeyli dərəcədə həqiqətə uyğun
olardı.
Son 150 il ərzində tibb elmi və praktikası nə qədər inkişaf etsə də, mikrobiom
əsasən qalın naməlumluq dumanı arxasında gizlənmiş olaraq qalmışdır, onun tədqiq
edilməsi sahəsindəki işlər məhz buna görə güclü təkan təsiri bağışlayır və belə kəşflər
təbabətə olduqca böyük fayda verə bilər. İndi alimlər anlayırlar ki, mikroblar insanın
nəinki düşməni, həm də onun müttəfiqi ola bilər. Mikroorqanizmin düşmən kimi
qiymtləndirilməsinə gəldikdə, latın dilində “virus” sözü «zəhər» mənasını verir.
İnsan bədənində mikrofloranın tarazlığı mühüm əhəmiyyətə malik olduğundan,
alimlər ona nəzarət etməyi öyrənmək istəyirlər. Bu məqsədlə yüzlərlə növdəki
mikroorqanizmlərin xüsusiyyətlərini aşkar etməyə can atırlar. Əsas hədəf isə heç də bu
deyildir, virusların və bakteriyaların hansısa bir qatilinin törədicisini tapmaq daha
vacib vəzifə hesab olunur.
İndiyə qədər belə bir təsəvvür hakim kəsilmişdir ki, insan yalnız hüceyrələrin
məcmuudur, insan bədəni onlardan düzəlir. Bu hüceyrələrin sayı 10 trilyondan
yuxarıdır, lakin bu rəqəmə 100 trilyon hüceyəni də əlavə etmək lazımdır, axırıncılar
insan bədənində məskunlaşan mikroorqanizmlərdən ibarətdir. Buradan belə bir
nəticəyə gəlmək olar ki, tədqiq edilən insan ona bilavasitə məxsus olan hüceyrələrin 10
faizini özününkü hesab edir. Deməli, güzgüyə baxan hər kəs yalnız hüceyrələrin