Hasan basri Çantay’in kiŞİLİĞİ

88                                                                          Hüseyin Günday 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat 
Fakültesi
 Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
َأ ْنـِم
ٌناـــَنـِس َكاَذ ِلــْج
 
 
ْهـُّبـُســَي يـِنآَر اَذِإ
 
 اـًناــَنــِس َباــَجَأ ُهــْبــَه
 
ْهـُّبُز َنْيَأ ُهُكيِنـَي
 
O ahuya canım feda, ben severim, o sever 
Bu yüzden Sinan iti şahsıma sayıp söver 
Farz-ı muhal o ahu meyledip gönül verse 
Hangi alet ile malum işi halleder?!
46
 
Cemmâz, bir başka defasında ise düşmanlarından muhannes eği-
limli bir adamı ilginç bir teşbihle taşlamıştır (Anekdot: 42): 
 
 
Anekdot: 42 
 
َعاَمِجْلا ُعيِطَتْسَت اَل َتْنُك اَذِإ
 
  
 
ُعَلوُم اَنِّزلا ِّبُحِب َتْنُكَو
 
َكاَذ يـِف َكـَّنِإــَف
 
ِّنـَسـِمـْلا َلـْثـِم
 
ُعَطْقـَي اَلَو َديِدَحْلا ُّدـُحـَي
 
Çok arzuladığın halde -fiziksel elverişsizliğin sebebiyle- müna-
sebetten  hep  mahrum  kalıyorsun.  Dostum,  sen  bu  yönünle  tıpkı  eğe 
gibisin. Demiri sivriltirsin ancak kendin hiç kesemezsin!
47
 
3.4. Oğlanlar ve Cemmâz’ın lûtîliği 
Cemmâz’la ilgili Arap nevâdirinin bilhassa mücûn kategorisinde 
yer alanlarının bir bölümünde, doğrudan veya dolaylı olarak onun eş-
cinsel eğilimlerinin  yol  açtığı  kimi komik  hadiseler  anlatılır.  Bunların 
büyük  bir  kısmını,  içerdiği  pornografik  tasvirler  sebebiyle  böyle  bir 
çalışmada  zikredemesek  de  örnek  teşkil  etmesi  bakımından  nispeten 
temiz bir iki anekdota yer verebiliriz (Anekdot: 43-46).   
Anekdot: 43 
Ca‘fer  b.  el-Kâsım  el-Hâşimî  bir  gece  Basra’nın  ücra 
mahallelerini  dolaşmaya  çıkmış,  sokaklardan  birinde  Cemmâz’a, 
yanında  parlak  bir  genç  olduğu  halde  tesadüf  etmişti.  Cemmâz  ile 
Ca‘fer  sıkı  arkadaşlardı.  Bu  yüzden  Ca‘fer  onu  görünce  “Gecenin  bu 
saatinde ve zifiri karanlıkta burada ne işin var?” diye sordu, sonra da 
“Hadi gel seni ailene götüreyim” diye teklifte bulundu. Cemmâz, eliyle 
yanındaki  parlak  gence  işaret  etti  ve  “Aileme  mi?!”  diye  pis pis 
gülmeye başladı.
48
 
                                                           
46
 el-Hayevân, I, 175.  
47
 et-Teşbîhât, s. 360.  
48
 Tabakâtu’ş-şu‘arâ, s. 373 

---

Abbasi Sarayının Sivri Dilli Nedimi: el-Cemmâz                         89 
 
 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
Anekdot: 44 
Bir gün Osman el-Mâzinî Basra’da geceleyin bir mescide gitmek 
için  evden  çıkmıştı.  Yolda  Cemmâz’a  rastladı.  Cemmâz’ın  yanında 
yine parlak bir genç vardı. Osman, Cemmâz’a o saatte orada ne yaptı-
ğını sordu. O da “Garipsenecek ne var bunda mendebur herif! Alt tara-
fı bir binek kiralıyoruz?” karşılığını verdi.
49
 
Anekdot: 45 
Cemmâz, mahalle ahalisi tarafından gözden ırak bir mekânda bir 
oğlanla  basılmıştı.  Suçüstü  yapıldığı  esnada  her  ikisinin  de  uçkurları 
çözülmüş vaziyetteydi. Galeyana gelen halk “Burada ne halt ediyorsu-
nuz böyle?!” diye üzerlerine yürümek istediklerinde Cemmaz onları şu 
cevabıyla durdurdu:  “Hiç, hangimizin  uçkuru  daha uzun  diye  iddiaya 
girdik de ona bakıyoruz!”
50
 
Anekdot: 46 
Bir keresinde Cemmâz, bir dostunu yanına alarak Kusem b. Ca‘-
fer’i  ziyarete  gitmişti.  Üç  ahbap  birlikte  yemek  yiyip  sohbet  ederek 
akşamı ettiler. Daha sonra Kusem uyumak için hazırlıklara başladı, bu 
arada beyaz tenli, parlak, yeni yetme bir delikanlıyı çağırıp orada hazır 
beklemesini söyledi. Manzarayı gören Cemmâz yanındakine “Hadi biz 
uçalım!”  diye  oradan  ayrılma  teklifinde  bulundu. Arkadaşı  “Nereye?” 
deyince  de  “Nereye  olacak,  göğe”  dedi,  “Görmüyor  musun  gece  me-
lekleri çoktan nüzul etti bile!”
51
 
 
Sonuç 
Cemmâz anekdotları, genel olarak güldürü edebiyatına, bilhassa 
da Arap edebiyatı gibi nezih mizahla kaba mizahın iç içe geçtiği kıs-
men seküler kısmen de dinsel ve kültürel karakterdeki mizah anlayışı-
na son derece yatkın edebi ürünler olarak görünmektedir.  
Makale boyunca aktardığımız anekdotlardan çıkan en temel so-
nuç, Cemmâz’ın konu ve tema değişikliklerine müsait mizahi ürünle-
rindeki hâkim öğenin mücûn (bel altı nükteleri), tahkîr ve sataşma üs-
lûbu oluşudur.  Bu üslup,  kimi  anomalik  tip betimlemelerinde,  sosyal 
hayatın  değişik  kesitlerine  ait  gözlemlerde,  yarı  pornografik  durum 
tasvirlerinde, içki meclislerinin ve bohem hayatının değişik perspektif-
                                                           
49
 Tabakâtu’ş-şu‘arâ, s. 373. 
50
 Nesru’d-durr, III, 174. 
51
 Nesru’d-durr, III, 172.  

---

90                                                                          Hüseyin Günday 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat 
Fakültesi
 Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
lerini yansıtmada hep bir arka fon olarak kullanılmıştır. Medih içerikli 
lirik manzûmeler ise nispeten daha temiz bir üslup taşımakta olup bu 
vasıftaki edebi, mizahî ve tasvirî ürünler daha sınırlı sayıdadır. Bu ve-
sileyle çalışmayı, bu az sayıdaki temiz anekdotlardan biri ile noktala-
mak istiyoruz: 
Basra’da halk Ramazan ayının başlangıcı için hilali gözetlemeye 
çıkmıştı. İçlerinden birisi hilali görüp diğerlerine de gösterdi, böylece 
insanlar oruç tutmaya başladı. Ramazanın sonu gelip de insanlar yeni-
den, bu sefer bayram için hilali gözetlemeye çıkacak olduklarında nük-
tedanlığıyla meşhur Cemmâz doğruca o adamın evine gitti ve kapısını 
çaldı.  Evde  istirahat  etmekte  olan  adam  kapıyı  açtığında  Cemmâz 
“Hadi kalk!” dedi, “daha önce bu şeyi nasıl başımıza sardıysan şimdi 
de aynı şekilde başımızdan savacaksın!”. Böylece onu zorla gözlemci 
kafilesine dâhil etti.
52
   
 
BİBLİYOGRAFYA 
el-Abbâsî,  Me‘âhidu’t-tansîs  alâ  şevâhidi’t-Telhîs  (I-IV),  Nşr.  Mu-
hammed Muhyiddîn Abdulhamîd, ’Âlemu’l-kutub, Beyrut, 1947. 
el-Âbî,  Ebû  Sa‘d  Mansûr  b.  el-Huseyn,  Nesru’d-durr  fi’l-muhâdarât 
(I-VII),  thk.  Hâlid  Abdulğanî  Mahfûz,  Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye,  Beyrut, 
2004. 
el-‘Âmilî,  Behâuddîn,  el-Keşkûl  (I-II),  thk.  Muhammed  ‘Abdulkerîm 
en-Nemerî, Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 1.Baskı, Beyrut, 1998. 
el-‘Askalânî, İbn Hacer, Tabsîru’l-müntebih bi-tahrîri’l-müştebih, thk. 
Muham-med Ali en-Neccâr, el-Mektebetu’l-‘ilmiyye, Beyrut, t.y. 
el-‘Askerî,  Ebû  Hilâl,  Kitâbu’s-sınâ‘ateyn,  thk.  Ali  Muhammed  el-
Becâvî,  Muhammed  Ebu’l-Fadl  İbrâhîm,  Dâru  ihyâi’l-kutubi’l-‘Arabiyye, 
1.Baskı, y.y., 1952. 
---------- Dîvânu’l-me‘ânî (I-II), thk. Ahmed Hasan Besec, Dâru’l-ku-
tubi’l-ilmiyye, 1.Baskı, Beyrut, 1994. 
el-Beyhakî,  Muhammed  b.  İbrâhîm,  el-Mehâsin  ve’l-mesâvi’,  haz. 
Friedrich Schwally, Leipzig, 1902. 
el-Câcermî,  Ebu’l-Me‘âlî  Muhammed,  Nuketu’l-vuzerâ,  thk.  Nebîle 
Abdulmun‘im Dâvud, Şeriketu’l-matbû‘ât li’t-tevzî‘ ve’n-neşr, 2.Baskı, Bey-
rut, 2005. 
el-Câhız, Ebû Osman ‘Amr b. Bahr, el-Buhalâ (I-II), Dâru’l-kutubi’l-
ilmiyye, thk. Ahmed el-’Avâmirî, Ali el-Cârim, Beyrut, 2001. 
                                                           
52
 Vefeyâtu’l-a‘yân, VII, 70.  

---