Güney azərbaycan

31 
 
çeĢidli  müxalif  partiyalarının  üzvlərinin    və  etnik  qrupların  ölkə  dıĢındakı  siyasi 
təĢkilat  təmsilçilərinin  qatılımı  ilə  gerçəkləĢmiĢdir.  Toplantıda  Ġran  müxalif 
partiyaları  üzvlərindən  Dr.  DariyuĢ  Humayun,  Dr.  Əlirza  Nurizadə,  Dr. 
ġeyxulislami,  Dr.  Bağerzadə,  həbelə  etnik  qrupları  təmsilən  bəluç,  kürd,  ərəb, 
türkmən  və  azərbaycanlı  qatılımçılar  da  olmuĢlar.  Bəluç  BirləĢik  Cəbhəsinin  iki 
təmsilçisindən  Dr.  Abdulqadir  DuĢuki  “etnik  sorunları  anlamadan  Ġranın  milli 
birliyinin  mümkün  olmayacağı”  təsbitini  edərkən,  digər  təmsilçi  Məmmədəmin 
MirlaĢari,  bəluç  xalqının  haqlarını  müdafiə  edərkən,  Pakistan  və  Əfqanıstanda 
bəluç  dilinin  rəsmi  dil  olaraq  tanındığını,  bəluçlara  nisbi  muxtariyyət  haqqının 
verildiyini  xatırladaraq,  Ġrandakı  durumun  isə  çox  fərqli  olduğunu  vurğulamıĢdır. 
Azərbaycandan  ġahin  Ustaclı  “Güney  Azərbaycan  Ġnsan  Haqlarını  Müdafiə 
Komitəsi”  üzvü  olaraq,  Mahmud  Bilgin  isə  “Güney  Azərbaycan  Milli  OyanıĢ 
Hərəkati”  təmsilçisi  olaraq  düĢüncələrini  dilə  gətirmiĢlər.  Bilgin,  Ġrandakı  bütün 
etnik qrupların eĢit olması gərəkdiyinə və ölkə üçün federal yapımın qurulmasının 
çox  önəmli  olduğuna  diqqət  çəkmiĢdir.  Əhvaz  Demokratik  Birlik  Cəbhəsinin 
təmsilçisi  Musa  ġərifi,  Rza  Ģah  dönəmində  ərəblərə  edilən  zülmlərdən  bəhs 
edərkən,  bu  basqıların  bu  gün  də  davam  etdiyi  və  Ġranda  federal  sistemin  tətbiq 
olunması  gərəkdiyi  fikrini  irəli  sürmüĢdür.  Azərbaycanlı  tanınmıĢ  aydın  –  Rza 
Əğnami,  Ġrandakı  dini  azınlıqlara  tanınan  dil  haqqının  yanında,  universitetlərdə 
yabançı dillər öyrədildiyi halda, etnik azınlıqların dil haqqından yoxsun olduqlarını 
və rəsmi  medyada sürəkli  həqarətlərə məruz qaldıqlarını vurğulamıĢdır. Bir baĢqa 
bəluç  təmsilçi  Nasir  Mübarəki,  Ġranda  etnik  sorunların  MəĢrutə  inqilabından  bu 
günə qədər davam etdiyini, 1906-cı il öncəsinə qədər Ġranın ənənəvi federal yapı – 
Məmaliki  Məhrusa  sisteminə  sahib  olduğunu  xatırladaraq,  əski  sistemin 
qaldırılması ilə ortaya çıxan sorunların bu gün də davam etdiyini və bu sorunların 
təməlində fars Ģovinistlərinin Ġranda tək dil, tək mədəniyyət, tək millət siyasətinin 
olduğunu  bəlirtmiĢdir.  Daha  sonra  müxalif  partiya  üzvləri,  etnik  qrup 
təmsilçilərinin  dilə  gətirdikləri  mövzularla  əlaqədar  düĢüncələrini  bildirmiĢlər. 
Jurnalist-yazar  A.Nurizadə,  etnik  haqların  verilməsində  bir  saqınca  görmədiyini, 
yüz  il  öncə  MəĢrutə  Konstitusiyasında  var  olan  etnik  haqların  bu  gün  “ölkə 
parçalanar” deyə tətbiq olunmamasına bir anlam verə bilmədiyini söyləmiĢdir. Ġran 
MəĢrutə  Partiyası    üzvü,  tanınmıĢ  siyasətçi  Dr.  D.Humayun,  keçmiĢdə  çox 
zülmlərin edildiyinin doğru olduğunu, etnik məsələlərə önəm verilməsi gərəkdiyini 
vurğularkən, birləĢmək üçün  hər kəsin  əlindən gələni etməsinin önəmini  və  “azla 
yetinməsi gərəkdiyini” vurğulamağı da unutmamıĢdır (20). 
London  seminarı,  bu  gün  Ġranda  etnik  sorunların  son  dərəcə  aktual 
olduğunu və gələcəkdə də ölkənin siyasi gündəmində önəmli yer tutacağını ortaya 
qoymuĢdur. Etnik qruplar həssas mövzuları ölkə içində açıqca dilə gətirə bilmədiyi 
üçün ölkə dıĢında keçirilən bu cür toplantılar böyük önəm daĢımaqdadır. Ġrandakı 

---

32 
 
etnik qruplar inqilabdan bu yana ölkə içində sürəkli dil və mədəni haqları ilə bağlı 
tələblərini təkrarladığı kimi, Ġran üçün  ən uyğun dövlət modelinin federal bir yapı 
olduğunu  da  dilə  gətirməkdədirlər.  Eyni  tələb  bu  seminarda  da  bütün  etnik  qrup 
təmsilçiləri  tərəfindən  açıqca  ortaya  qoyulmuĢdur.  Seminarda  diqqət  çəkən  bu 
xüsus, ilk baxıĢda mərkəzi etnik qrupu təmsil edən rejimə müxalif siyasi Ģəxslərin 
(çoxu Cəbhəye  Melliye  Ġran” təmsilçisidir) etnik qrupların rejimin onlara  yönəlik 
siyasətlərindən  narazılığı  və  haqlarının  illərcə  çeynənərək  pozulması  məsələsində 
həmfikir  olduqları  görülsə  də,  bu  təsdiqləmə  görüntüsünün  əslində  zahiri  olduğu, 
gerçəkdə isə etnik qrupların sorunlarına ciddi çözümlər tapmağı  və bu qrupların ən 
önəmli  tələbi  olan  federalizm  mövzusunu  dartıĢmağı  düĢünmədikləri  kimi, 
problemi “azla yetinmək gərəkdiyi” Ģəklindəki sözlərlə baĢdan etməyə çalıĢdıqları 
da  müĢahidə  edilməkdədir.  Habelə  bir  baĢqa  müĢahidə,  bugünkü  mövcud  rejimə 
gələcəkdə alternativ olacağı ehtimal edilən müxalif gücün, bugünkü rejimdən fərqli 
olaraq  fars  millətinin  üstünlüyünə  dayalı  son  dərəcə  Ģoven  bir  söyləmə  sahib 
olduğu yönündədir. Bu durum, gələcəkdə Ġranda olası rejim dəyiĢikliyi sonucunda 
iĢ  baĢına  gələcək  yeni  güclərlə  etnik  qruplar  arasında  böyük  təzad  və  gərilimin 
ortaya çıxacağını da göstərməkdədir. 
Ġranda  çevrəni  təĢkil  edən  etnik  qrupların  son  illərdə  sərgilədikləri 
etnosiyasi  mobilizasiya  incələndiyində,  etnik  qrupların  inqilabın  baĢından  bəri 
konstitusiyaya  qoyulmuĢ  etnik  haqlarla  bağlı  maddələrin  icra  edilməməsi  və  bu 
qruplara  qarĢı basqıçı siyasətlərin davam etməsindən son dərəcə  narazı olduqları, 
bu  durumun  etnik  qruplarla  rejim  arasındakı  gəlirimi  hər  gün  bir  az  daha 
yüksəltdiyi  görülməkdədir.  Bunun  yanında,  çevrədəki  etnik  qruplar  son  illərdə 
politizə  olma  yönündə  bir  meyllilik  sərgiləməkdədirlər.  Yerəl  yayınlar 
incələndiyində güncəl mövzulardan biri olaraq, 100 il öncəki Qacar dövrü MəĢrutə 
Konstitusiyasının  etnik  haqlar  baxımından  bugünkü  Ġran  konstitusiyasından  daha 
demokratik  olduğu,  habelə  Məmaliki  Məhrusə  (ənənəvi  federal  yapı)  sistemi 
qapsamında  ölkənin  idarə  biçiminin  yenidən  ələ  alınması  gərəkdiyi  yönündəki 
tələblərin  güncəlliyini  qoruduğu  xüsusu  diqqətə  çəkməkdədir.  Bəzi  yazarlar  hətta 
açıqca “ġah, etnik sorunlara yetəri qədər ilgi göstərsəydi, bu gün iqtidarda olurdu” 
Ģəklindəki  ifadələrlə  məsələnin  önəmini  vurğulamaqla  birlikdə  rejimə  də  açıq 
mesaj göndərməkdədirlər (5.s.253). 
Ġranda  basqın  (dominant)  etnik  qrup  olan  farslarla,  basqın  olmayan  (non-
dominant)  digər  etnik  qruplar  arasındakı  əlaqələrin  hər  zaman  uyum  içində 
olduğunu,  ölkə  inteqrasiyasını  möhkəmləndirdiyini  söyləmək  mümkün  deyildir. 
Tam tərsinə, Ġranda etnik gərilimin sürəkli mövcud olduğunu, bəzən də mərkəzqaç 
qüvvələrin  sürətlənməsi  ilə  bu  gərilimin  daha  da  Ģiddətli  hala  gəldiyini,  bəzi 
durumlarda  isə  ölkə  bütünlüyünün  pozulma  təhlükəsi  ilə  qarĢı-qarĢıya  qalaraq 
kritik  dönəmlərdən  keçdiyini  görürük.  Mərkəz,  etnik  qrupların  haqlarıyla  bağlı 

---