13
Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili
Onun mövqeyinin genişliyi Azərbaycan ərazisində mövcud
olan digər dillərlə müqayisədə daşıdığı funksiyalarla əla-
qədardır. Bu funksiyalardan ən başlıcası onun döv lət dili
olmasıdır. Azərbaycan dili Azərbaycan Respublikasının bü tün
əhalisi üçün məcburi məktəb, radio-televiziya, mətbuat dilidir,
məişətimizin bütün sahələrində istifadə olunan rəsmi dövlət
dilidir. Odur ki, tat dilinin yayıldığı bütün ərazilərdə ana
dilində danışan əhali məişətində, həyatın müxtəlif sahələrində
ondan istifadə etsə də, radio-televiziyada, gündəlik mətbuatda,
məktəbdə, yığıncaqlarda, idarə və təşkilatlarda rəsmi dil kimi
Azərbaycan dilindən istifadə edir. Bu səbəbdən də tat dilinin
leksik fondunda həyatın müxtəlif sahələrini əhatə edən ictimai-
siyasi və s. məfhumları bildirən söz və terminlər Azərbaycan
dili hesabına artır. Bununla əlaqədar olaraq, A.L.Qrünberq və
L.X.Davıdova qeyd edirl ər ki, intensiv ikidillilik şəraitində
Azərbaycan dilinə mənsub olan hər bir söz tat dilində işlənə
bilər və hamı onu başa düşə bilər. Onların qənaətinə görə, türk
mənşəli sözlər tat dilinin istər cənub, istərsə də, şimal
dialektlərinə daxil olur, dildə aparıcı mövqe qazanır.
Müəlliflər bura qeyinata, yara, bulut, daq//doq, qaqlovo,
qıskac, kazan, yovluq, buyruq, yoşov («yaşayış»), tütün və s.
sözləri aid edirlər (69, 284).
Məlum olduğu kimi, dillər ilk növbədə daxili imkanları,
dilin özünə məxsus vahidləri hesabına zənginləşir və inkişaf
edirsə, xarici amillər də bu prosesdə çox əhəmiyyətli rol
oynayır, onların fonetik, leksik, sintaktik v ə qrammatik sistem-
lərində həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət dəyişmələri baş verir.
Bu baxımdan konkret bir dilin materialları əsasında onun
başqa dillərlə qarşılıqlı əlaqə və münasibətlərini dərindən
araşdırmaq, həmin dildəki alınmaları tarixi-xronoloji aspektdə,
müasir elmi səviyyədə tədqiq etmək, alınmaların dil sistemində
14
Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili
yerini və funkstonal-struktur tiplərini müəyyənləşdirmək, dilin
formalaşma və inkişafındakı rolunu açıq lamaq kimi problemlər
xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Elə buna görədir ki, tat dilinin
Azərbaycan və digər dillərlə qarşılıqlı əlaqələri, bu dillərdən
tat dilinə keçmiş sözləri dilçilik baxımından araşdırmaq daim
dilçilərimizin diqqət mərkəzində olsa da, bu məsələyə
kompleks şəkildə yanaşılmamışdır. Azərbaycan dilinin ayrı -
ayrı dillərlə əlaqələri müxtəlif səviyyələrdə tədqiq
olunmuşdur. Azərbaycan dilinə daxil olan alınmalar m ənşəcə
araşdırılsa da, bütövlükdə Azərbaycan dilinin başqa dill ərlə
tarixi əlaqələri, xüsusilə, təmasda olduğu azsaylı xalq ların
dillərindən Azərbaycan dilinə keçən sözlər tədqiqat obyekti
olmamışdur.
Belə hesab etmək olar ki, İran dill əri ailəsində bir sıra
spesifik xüsusiyyətləri ilə seçilən tat dilinin leksikasının r ən-
garəngliyi, zənginliyi və tarixi baxımdan mühafiz əkarlığı sayə-
sində bu dilin leksik fondunu təşkil edən söz və terminlərin
elmi təhlilə cəlb edilməsi həm İran dillərinin, həm də türk dil-
lərinin leksikasının öyr ənilməsi üçün əhəmiyyət kəsb edir.
Tat dilinin lüğət fonduna daxil olan sözl ərin mənşəcə təs-
nifi ilə bağlı apardığımız təhlil əsasında belə qənaətə gəlmək
olur ki, ilk növbədə dörd əsas qrupu ayırmaq düzgün dür: 1)
spesifik sözlər; 2) ümumiran mənşəli sözlər; 3) alınma sözlər;
4) hibrid sözlər.
Tat dilinin leksik sistemind əki alınmaların yarımqrup lara
ayrılması ilə bağlı bəzi məsələlərin üzərində dayanmaq lazım
gəlir. A.L.Qrünberq tat dilinin leksik sistemində İran layını
önə çəkməklə qeyd edir ki, «tat lek sikası»na hansı sözləri aid
etmək bir çox hallarda dəqiqləşdirmə tələb edir. Təsadüfi
xarakterli alınmaları tat dilinin leksik layının ayrılmaz hissəsi
olan əsl alınmalardan fərqləndirmək lazımdır. Bu qəbildən
15
Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili
olan söz və terminlər hətta Azərbaycan dilində danışmayan
tatların gündəlik şifahi nitqlərində işlədilir və başa düşülür.
Alınmalar, vasitəli və vasitəsiz olmaqla, iki yerə ayrılır.
Azərbaycan tatlarının dilinə sözlər, əsasən, Azərbaycan dili
vasitəsi ilə keçmişdir. Bu dildə Azərbaycan dili mənşəli sözlər
əksəriyyət təşkil edir. Eyni zamanda, tat dilinin baş qa türk
dilləri ilə əlaqələri də qədim tarixə malik olmuşdur. Ona görə
də bu dilə keçmiş türk mənşəli sözlərin heç də az olmayan bir
qismi ümumtürk mənşəlidir. Həmin alınmaları türkizml ər kimi
qruplaşdırmaq mümkündür. Tat dilindəki türkizmlərin ayrıca
tədqiq olunması, həm tat, həm də türk dillərinin tarixi
leksikologiyası üçün əhəmiyyətlidir. Tat dilindəki başqa
alınma sözləri aşağıdakı qruplara bölm ək olar: 1) Müasir Azər-
baycan dilindən alınmalar; 2) Rus di lindən alınmalar; 3) Ərəb-
fars dillərindən alınmalar; 4) Başqa dillərdən (Dağıstan dilləri,
ivrit və s.) alınmalar. Alınmalar tat dilinin bilavasit ə və
bilvasitə təmasda olduğu dillərdən aldığı söz və terminlər
hesabına yaranmış leksik layı əhatə edir.
16
Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili
I F Ə S İ L
Tat dilinin spesifik və ümumiran mənşəli sözləri
Tat dilinin spesifik sözl əri
Tat dilinin özünə məxsus leksik layını 200-dən bir qədər
çox sadə fellər, bir çox heyvan və bitki adları, bəzi coğrafi və
təbiət hadisələri adları, səma cisimləri adları, qohumluq
terminləri, bədən üzvləri adları, keyfiyyət bildirən adlar təşkil
edir.
A.A.Ufimtsevaya görə, hər bir dilin öyrənilməsinə onun
fonetik və qrammatik sisteminin təsviri ilə başlanılır. Minlərlə
söz və ifadələrə malik olan lüğət fondunun sistemləşdirilməsi
və təsviri isə digər sahələrə nisbətən çətindir. Lakin tarixi,
izahlı, etimoloji, dialektoloji lüğ ətlərin, antonimlər və si-
nonimlər lüğəti, frazeoloji və s. lüğətlərin olması onu göstərir
ki, dilçilik elmində dilin lüğət zənginliklərini konkret şəkildə
təsvir etmək metodları çoxdan mövcuddur. Dilin leksik
sistemi, hər şeydən öncə, onu təşkil edən dil vahidlərinin,
ifadələrin təsvirini və tədqiqini şərtləndirir (120, 7-8). Bu ba-
xımdan tat dilinin spesifik sözlərinin toplanması, onların digər
İran dillərindəki eyni məfhumu ifadə edən leksemlərlə
müqayisəli təhlilə cəlb edilməsi, özünəməxsus sözlərin
müvafiq kontekstlərdə işlənməsinə aid nümunələrin verilməsi
leksik vahidlərin təhlil və təsvirini əhatə edir.
Tat dilinin özünə məxsus spesifik leksik layına aid top la-
dığımız dil materiallarının bir qismini t əhlil etmək və onların
xarakterik xüsusiyyətlərini göstərməyə çalışaq.
Hər şeydən əvvəl, «spesifik leksika» dedikd ə, digər İran
dilləri və dialektlərində həmin mənada olmayan söz və ter-
Dostları ilə paylaş: |