Gülşən Orucova, Nərminə Qaragözova, Rafiq İsmayılov, Zahid Xəlilov

Mətnin dinlənilməsinin səmərəli təşkili üçün tətbiq edilən qaydalar:
Mətn üçün uşaqların yaşına və maraq dairəsinə uyğun mövzu seçilməlidir.
Şagird bilməlidir ki, şifahi nitq bitdikdən sonra o, nitqi dinlədiyini sübut
etməlidir.
Nitqə başlamazdan əvvəl çalışmaq lazımdır ki, şagirdlər öz yerlərində rahat
otursunlar, partaların üstündə və ümumiyyətlə, sinifdə onların diqqətini
yayındıracaq heç bir şey olmasın.
Natiq (şagird və ya müəllim) elə yerdə dayanmalıdır ki, bütün uşaqlar onu
görsün. Uşaqlara tapşırmaq lazımdır ki, gözləri natiqdə olsun, onun jestlərini
və sifət hərəkətlərini (mimikasını) izləsinlər. 
Mətn aramla və intonasiya ilə oxunmalı, tez-tez fasilə edilməlidir. Natiqin səsi
sinfin hər bir guşəsində eşidilməldir.
Mətn həcmcə böyük olarsa, o, bitkin hissələrə bölünməli və mərhələlərlə
oxunmalıdır. Hər bir hissənin səsləndirilməsi 5 dəqiqədən çox çəkməməlidir.
Hər bir hissə səsləndirildikdən sonra müəllim oxumağı  dayandırıb uşaqlara
düşündürücü suallar verməlidir. Bu suallar həm də uşaqların diqqətini mətn
üzərində cəmləməli, onları mətnin davamına daha diqqətlə qulaq asmağa
stimullaşdırmalıdır.
Müəllim mətndə səslənən hər hansı bir sözün uşaqlar üçün tanış olmadığını
ehtimal edərsə, fasilə verməli və yeni sözün mənasını kontekstdən çıxış
edərək uşaqlarla birlikdə açıqlamalıdır.  
Dinləmə dərslərində uşaqları daim sual verməyə və fikir bildirməyə sövq etmək
lazımdır. Onlar yalnız öyrənmək üçün deyil, anladıqlarını nümayiş etdirmək üçün də
bir-birinə suallar verə bilərlər. Verilən suallar şagirdlərin dinləmə bacarıqlarını
qiymətləndirmək üçün meyar rolunu oynaya bilər.  
Dinlənilən mətnlə bağlı fikir yürütmək dərs prosesində dinləmə və danışma
bacarıqlarını sintez etməyə imkan verir. Bunun üçün isə uşaqlar danışmağa həvəsli
olmalıdırlar. Başqa sözlə, dinləmə materialı onlar üçün çox maraqlı olmalıdır.
Dərslik müəllifləri təlimin müəyyən mərhələlərində şagirdin dinləmə üzrə başqa
bacarıqlarını da hədəf seçir və qiymətləndirmə zamanı bu bacarıqları meyar kimi
götürürlər. Bunlar aşağıdakılardır:
Dinlədiyi mətn parçasını öz sözləri ilə təkrar edir.
Dinlədiyi şeirin məzmununu nəsrlə ifadə edir.
Dinlədiyi mətnə çəkilmiş şəkillərin süjetə uyğun ardıcıllığını müəyyən edir.
Dinlədiyi mətnlə illüstrasiya arasındakı uyğunsuzluğu müəyyən edir.
Dinlədiyi ifadə mətnlərini qurulmuş plana əsasən öz sözləri ilə yazır.
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
9
Çap üçün deyil

---

Danışma
Danışma bildiklərini və
dü şün düklərini şifahi nitq va -
si təsilə ifadə etmək baca rı ğı -
dır. Səlis və gözəl da nış  maq
həyatda insana uğur gətirən
vacib bacarıq 
lardan biridir.
Bəzən hətta yüksək təfək 
-
kürlü insanlar danışma ba -
ca rığına kifayət qədər
yi  yə  lənmədiklərindən bu
uğur dan məhrum olurlar.
Odur ki hər bir insan nitqin
kö məyi ilə cəmiyyətdə özünü
ifa də etməyi bacarmalıdır. 
Bu bacarıq insanın həyatı
boyu təkmilləşdirilməlidir və bu proses nə qədər tez başlasa, bir o qədər yaxşıdır.
Bu prosesdə uğuru təmin edən iki əsas amil  söz ehtiyatının zənginləşdirilməsi və
rabitəli nitq qurmaq bacarığıdır.
Məşhur bir məsəl var: üzməyi öyrənmək üçün üzmək lazımdır. Danışmaq da
belədir, onu yaxşı bacarmaq üçün danışmaq lazımdır. Çalışmaq lazımdır ki, dərs
ərzində hər uşaq, heç olmasa, bir neçə cümlə desin.
Danışmanın üç mərhələsini qeyd etmək lazımdır: 
1. Gördüyünü (şəkli) sözlə təsvir etmək. 
2. Dinlədiyini və ya oxuduğunu öz sözləri ilə nəql etmək. 
3. Düşündüyünü danışmaq.
Azərbaycan dilinin tədrisində şəkli təsvir etmək bacarığı ibtidai təhsil pilləsində –
əlifba mərhələsində formalaşdırılır. 
Dinlədiyini və ya oxuduğunu öz sözləri ilə nəql etmək bacarığının da əsasları 1-ci
sinifdə qoyulur və 2-ci sinifdə  inkişaf etdirilir. 
Üçüncü növ danışma bacarığı (düşündüyünü danışmaq) daha çətin əldə edilən
bacarıqdır və o, nəinki təhsilin bütün pillələrində, eləcə də sosial cəhətdən fəal və
intellektual insanın bütün həyatı boyu inkişaf etdirilir. Təsadüfi deyil ki, bu bacarıq
ayrıca bir elmin – ritorikanın predmetinə çevrilmişdir. 
Düşündüyünü danışmaq ona görə çətindir ki, burada insan beyni iki fəaliyyət
növünə cəlb olunur: düşünmək və danışmaq. Bu fəaliyyət insan üçün o zaman
asanlaşır ki, yaxşı danışmaq mexaniki vərdişə çevrilmiş olsun, yəni insanın zəngin
leksik ehtiyatı olsun və rabitəli nitq qurarkən sözləri yerli-yerində işlətmək üçün beyin
zorlanmasın. Sözsüz ki, 2-ci sinif şagirdi haqqında bunları demək hələ tezdir.
Bununla belə, bu bacarıq ilk günlərdən formalaşdırılmalı və inkişaf etdirilməlidir. 
10
GİRİŞ
Şagird:
1.2.  Şifahi nitq bacarıqlarına malik olduğunu
nümayiş etdirir.
1.2.1. Müşahidə etdikləri, eşitdikləri və oxuduqları
haqqında  danışır. 
1.2.2. Dialoqlarda vəziyyətə uyğun nitq etiketlərin -
dən istifadə edir. 
1.2.3. Nitqində müvafiq bədii ifadələrdən istifadə
edir. 
1.2.4. Nitq situasiyalarından asılı olaraq danışıq
prosesində müvafiq jest və mimikalardan istifadə edir. 
(Ana dili kurikulumu, səh.9)
Çap üçün deyil

---

Danışma bacarığını inkişaf etdirmək üçün sinifdə hər bir şagirdin özünüifadəsi
üçün dəstəkləyici şərait yaradılmalıdır. Bunun üçün aşağıdakılar tövsiyə olunur:
Problemlər fərdiləşdirilməlidir, uşaqlara tez-tez “Sən olsaydın, nə edərdin”
sualı verilməlidir. Belə olduqda problem uşağın şəxsi müstəvisinə keçir və
onda danışmaq həvəsi yaranır.
Uşaqlara daha çox açıq tipli düşündürücü suallar verilməlidir. Bu suallar
“səncə...” sözü ilə başlasa, yaxşı olar. Hər bir uşaq hiss etməlidir ki, onun
fikri ətrafdakılar üçün əhəmiyyətlidir.
Hər bir şagirdin fikrinə, yanlış olsa belə, hörmətlə yanaşılmalıdır. Bu prinsipə
müəllim özü də riayət etməli, şagirdlərə də bunu aşılamalıdır. Yanlış danış -
maq yox, heç danışmamaq pislənməlidir.
Verilən suallar müvafiq yaş qrupunun maraq dairəsinə yaxın olmalıdır. 
Suala cavab vermək üçün şagirdə fürsət, cəsarət və kifayət qədər vaxt
verilməlidir. Nə qədər ki danışmaq istəyir, onun sözü kəsilməməlidir.
İlk günlərdə uşaqların şivə ilə danışmalarına, dialekt sözlərindən istifadə et mə -
lərinə, sözlərin yanlış tələffüzünə göz yummaq olar. Əks halda şagirdlər da nış maq -
dan çəkinərlər. Lakin tədricən çalışmaq lazımdır ki, şagirdlərin şifahi nitqi ədəbi dilin
normalarına uyğunlaşsın.
2-ci sinifdə danışma bacarığı mətn (şeir, atalar sözü, sanama və s.) əzbərlətmə
yolu ilə də inkişaf etdirilə bilər. Uşaqlar valideynlərinin köməyi ilə hər hansı mövzuda
kiçik məruzələr hazırlayıb onu sinifdə təqdim edə bilərlər. Bütün bunlar şifahi nitq
vər dişlərinin inkişafına əhəmiyyətli dərəcədə kömək edir. Dərslik müəlliflərinin məq -
səd kimi seçdikləri bacarıqlardan biri də uşaqların 
əsər qəhrəmanlarının hərə kət -
lərini və xarakterini təhlil etmək və ona münasibət bildirmək bacarığıdır
.
Hər bir sinifdə “danışmayan” uşaqlara rast gəlmək olar. Bunlar,
əsasən, müəyyən sosial-psixoloji problemlərlə üzləşən qapalı uşaq -
lardır. Yaxşı olar ki, müəllim bu problemləri araşdırsın. Həmin uşaq -
ların valideynləri ilə ayrıca iş aparmaq lazımdır. Problemləri aradan
götürmək mümkün olmadıqda müəllim fərdi yanaşma yolu ilə uşağa
həmin problemlərlə daha asan yaşamağa kömək etməlidir. Belə
uşaq müəllimin və sinif yoldaşlarının sevgisini və həssaslığını hiss
etdikdə özünüifadəyə həvəslənir. Bu isə danışmaq üçün ən böyük
stimuldur.
n
n
n
n
n
11
Çap üçün deyil

---