GeçMİŞİ, bugüNÜ ve geleceğİ

Muhammet ARSLAN 

U L U S L A R A R A S I   S E M P O Z Y U M  

“AZERBAYCANŞİNASLIK: GEÇMİŞİ, BUGÜNÜ VE GELECEĞİ” 

(Dil, Folklor, Edebiyat, Sanat, Tarih) 

 

örneğini  teşkil  eder  (Foto.:  43).  Ratevani  Kilisesi’nin  bahçesinde  yer  alan 

1955 tarihli Gürcü bir sandukanın yan yüzüne işlenen koç figürü de sanırım 

aynı anlayışın günümüzdeki bir ürünüdür (Foto.: 44). 

Gürcistan’daki  bir  evin  odasındaki  ahşap  koçbaşlarını  da  burada 

zikretmekte fayda vardır. Chachkari Köyü’ndeki 17. yüzyıldan kalma ahşap 

bir evin Erzurum, Bayburt ve Tokat’taki özellikle konut mimarisinde sıkça 

gördüğümüz, Gürcülerin Darbazi olarak adlandırdıkları kırlangıç kubbe veya 

tüteklikli  örtü  dediğimiz  örtüsünün  altındaki  iki  koç  heykeli  oldukça 

anlamlıdır (Foto.: 45). Yine Teliani Köyü’ndeki 19. yüzyıl eseri olan bir evin 

kırlangıç örtüsünü taşıyan ahşap ayaklar ve ayakları taşıyan ahşap yastıklar 

üzerinde  koçbaşı  figürlerini  görmek  mümkündür  (Foto.:  46).  Ahıska 

taraflarından oldukça süslü ahşap bir mescitte de benzer motifler görülür. 19. 

yüzyılın  ilk  yarısından  kalma  bu  mescit  oldukça  önemlidir.  Tiflis’te 

geleneksel  mimari  ürünlerinin  sergilendiği  açık  hava  müzesi  olarak 

kullanılan alanda bulunan mescidin oldukça süslü mihrabı yanındaki büyük 

nişlerin ikiz kemerlerinde ahşaptan koçbaşlı motifler vardır (Foto.: 47).      

Koç  heykeli  formundaki  mezar  taşları  İran’ın  kuzeyi  yani  Güney 

Azerbaycan  olarak  adlandırılan  Tebriz  Eyaleti’ndeki  bazı  köylerde  de 

karşımıza çıkar. Tebriz eyaletinde bulunan Pirkandi ve Bisnadeh köylerinde 

koç heykelli mezar taşları vardır (Karayeva: 2014, 164). 

Ermenistan’da  da  koç  heykeli  formlu  mezar  taşlarını  görmek 

mümkündür.  Özellikle  Sisian  şehrindeki  müzede  çok  sayıda  koç  heykelli 

mezar  taşları  vardır  (Foto.:  48-49-50-51-52-53).Yaşar  Kalafat,  bunların 

Gregoryan  inançlı  Türklere  ait  olabileceğini  belirtir  (Kalafat:  2003-2004). 

1988  yılında  Ermeniler  tarafından  işgale  uğrayan  Urud  (Vorotan) 

Köyü’ndeki  Türklere  ait  koç  heykeli  formlu  mezar  taşları  (Foto.:  54)  ile 

sanduka  tipli  mezar  taşları  bilinçli  bir  şekilde  tahrip  edilmişlerdir.  Aynı 

şekilde  Ermenistan’ın  Vanotsa  Köyü sınırları  içerisindeki  Karakoyunlulara 

ait mezarlıktaki bugün birçoğu tahrip edilmiş-kırılmış çok sayıda koç heykeli 

formlu  mezar  taşını  görmek  mümkündür  (Eğilmez:  2007,  107).  Ayrıca 

mezarlıkta  iki  adet  Türk  türbe  mimarisinin  güzel  örneği  bulunur.  Mehri  / 

Nüvedi  Köyü’ndeki  Baba  Hacı  adlı  bir  türbenin  vaktiyle  koç  heykeli 

formunda  mezar  taşına  sahip  olduğu  ve  Ermeniler  tarafından  yok  edildiği 

bilinmektedir.  Ermeniler  birçok  koç  heykelini  ise  Nahcivan’dan  Erivan’a 

getirerek cadde ve sokaklarını süslemişlerdir (Seferli: 2014, 2566-2574).        

Koç heykeli formunda mezar taşlarının görüldüğü bir başka coğrafya 

ise  Azerbaycan  topraklarıdır.  Azerbaycan  Ulusal  Tarih  Müzesi’nde  (Foto.: 

55)  ve  Bakü’deki  İçeri  Şehir  diye  adlandırılan  eski  Bakü’de  koç  heykeli 

formunda mezar taşları görmek mümkündür (Foto.: 56-57-58).  

Üzerinde  yaşadığımız  Anadolu  coğrafyası  yoğun  bir  şekilde  benzer 

koç  heykelli  mezar  taşlarını  bünyesinde  barındırmaktadır.  Erzurum,  Kars, 

Ağrı, Iğdır, Ardahan, Van, Muş, Bingöl, Diyarbakır, Tunceli, Erzincan gibi 

daha  çok  Doğu  Anadolu  ve  Güneydoğu  Anadolu  Bölgelerinde  görülen  bu 

mezar taşları (Özkan: 2000, 33.; Danık: 2004, 19-28.; Gündoğdu: 2006, 54) 

Sayfa 804 / 847

---

KARS’IN SELİM İLÇESİNDE BULUNAN KOÇ HEYKELİ FORMLU BİR 

MEZAR TAŞININ DÜŞÜNDÜRDÜKLERİ  

U L U S L A R A R A S I   S E M P O Z Y U M  

“AZERBAYCANŞİNASLIK: GEÇMİŞİ, BUGÜNÜ VE GELECEĞİ” 

(Dil, Folklor, Edebiyat, Sanat, Tarih) 

 

14. yüzyıl ortalarından 16. yüzyıl başlarına kadar bölgede hâkimiyet kuran 

Karakoyunlu veya Akkoyunlulara mal edilmektedir. Ancak yukarıda kısaca 

değinmeye çalıştığımız çok daha erken tarihli örnekler, aslında bu geleneğin 

Türklerin  yaşam  sürdüğü  bütün  tarihlerde  sevilerek  uygulandığını  ortaya 

koyar. Nejat Diyarbekirli’nin ifade ettiği gibi bu heykellerin Hunlardan beri 

mezarda  yatan  önemli  bir  şahsiyeti  belirtmek  için  Türkler  tarafından 

kullanıldığı açıktır.  

Kars  Müzesi’nde  çok  sayıda  koç  heykeli  formunda  mezar  taşına 

rastlanır  (Foto.:  59-60-61).  Aynı  şekilde  Erzurum  Arkeoloji  Müzesi’nin 

bahçesinde  (Foto.:  62-63),  Elazığ  Müzesi’nde,  Diyarbakır  Müzesi’nde, 

Erzincan  Müzesi’nde, Tunceli’nin  Ovacık  ve  Pertek  ilçelerinde  (Foto.:  64-

65-66),  Muş’un Varto ilçesinin  Kovik  (Oğlakçı) Köyü’nde  çok  sayıda  koç 

heykelli  mezar  taşı  vardır  (Foto.:  67-68).  Iğdır’ın  Karakoyunlu  ilçesi  ile 

Melekli  Köyü ise  oldukça  zengin  benzer  formdaki  mezar  taşı  hazinesine 

sahiptir (Foto.: 69-70-71-72). Iğdır’ın Amarat (Çakırtaş) Köyü’ndeki bir koç 

heykeli ise bu 1968 tarihi ile bu geleneğin son zamanlara kadar yaşatıldığına 

bir  örnektir  (Foto.:  73).  Günümüze  ulaşamamış  olan  Bayburt’taki  Gürcü 

döneminden  kalma  Varzahan  Kilisesi  önünde  bulunan  mezar  taşları  da 

önemlidir.    

Gürcistan’daki  Kıpçak  Türklerinde  de  gördüğümüz  koç  heykelli 

mezar taşlarını Moldova’da yaşayan Hıristiyan Türkler olan Gagavuzlar’da 

da  görmek  mümkündür.  Bu  bağlamda  Kşinev’deki  koç  heykelli  mezar 

taşlarını sayabiliriz (Foto.: 74-75).   

Bu  geleneğin  Türklerin  bir  şekilde  ilişki  kurduğu  Güney  Kore’de 

görmek  oldukça  dikkat  çekicidir.  Güney  Kore’nin  Seul  şehri  etrafında 

kurulmuş  olan  çok  sayıda  kral  mezarları  vardır.  Bir  tümülüs  etrafında 

şekillenen mezarların çeşitli hayvan heykelleri ile süslendiği görülür. Koç ise 

bu hayvanların başında gelir. 1408-1966 yılları arasında yörede hüküm süren 

ve  mezar  anıtında  koç  heykelinin  bulunduğu  krallara  ait  bu  mezarlardan 

bazıları  şunlardır:  Kral  Joseon  Dynasty  ve  ailesi,  Kral  Kongmin,  Kraliçe 

Hyun  Duk’s,  Kral  Munjongs,  Kraliçe  Kim  of  Mok,  Kral  Sejo’s,  Kral  23. 

Soon-Jo,  Kraliçe  Soon-Won,  Kraliçe  Jung-Soon,  Kral  Seongjong  ve  Kral 

Ye-Jong’s…  (Foto.:  76-77-78-79-80).  Söz  konusu  bu  kral  mezarları 

UNESCO tarafından korunması gerekli kültür varlıkları listesindedir.    

Koç  sadece  Türk  toplumlarında  değil;  “be reketi,  gücü, erkekliği  ve 

ölümü” simgelemesi  açısından  başka  topluluklarda  da  önemli  bir  hayvan 

olarak  kabul  edilmiş  ve  Hıristiyanlık  öncesi  kültürlerde  özellikle  Tanrı’ya 

sunulan  kurbanların  en  önemlileri  arasında  yerini  almıştır  (Aydın:  2014, 

373). Bu bağlamda Sümerlere ait M. Ö. 2000’li yıllara ait bir koç heykeli ve 

koçbaşını burada zikretmek gerektir (Foto.: 81).  

Antik Mısır dünyasındaki baş Tanrı olan Amon’u temsil eden en güçlü 

hayvanın koç  olduğu bilinmektedir. Bugün Mısır’daki  M. Ö. 7. yüzyıla ait 

Sayfa 805 / 847

---