GeçMİŞİ, bugüNÜ ve geleceğİ

MİTOLOJİK İMAJLAR VE ESKİ İNANIŞLARLA  

BAĞLI TASAVVURLAR 

U L U S L A R A R A S I   S E M P O Z Y U M  

“AZERBAYCANŞINASLIK: GEÇMIŞI, BUGÜNÜ VE GELECEĞI” 

(Dil, Folklor, Edebiyat, Sanat, Tarih) 

 

aramıştır.  (Seyidov  M.,  1983:118)  Ordubad  ahalisinin  düşüncesine  göre 

ölmezlik  veren  suyun  ve  ağacın  eyesi  –  koruyucusu var.  Bu  kelimeyi  Arif 

Acalov  böyle  şerh  ediyor:  “ Eye  (bazı  Türk  dillerinde  “e ezi”, “ iyase”)  – 

belirli  doğal  yerleri  koruyan  ve  onların  belirtisi  olan  mitoloji  varlıklar 

(tanrıçılar),  veya  hami  ruhlar.  Bu  inanışın  ortaya  çıkması  daha  eskilerde 

tanrıçılık,  sonralar  ise  şamançılık  görüşleriyle  bağlıdır”  (Azerbaycan 

Mitoloji  Metinleri,  1988:181).  Suyun,  ağacın  ve  insanın  yaşayışını  temin 

eden  başka  nesnelerin  hami  ruhlar  -  eyeler  tarafından  korunması  Ordubad 

ahalisinin düşüncesinin ürünüdür: “Su  eyelidi. Suya giderken selam vermek 

gerek. Yoksa su eyesi senden inciyerek zarar vurur”, “M eyva getiren ağacı 

kesmek  günahdı.  Ağacı  kestiğinde  ağaç  eyesi insana zarar  verir”, “H er  bir 

evin eyesi var. Ev eyesi göze gözükmez. Bu nedenle eve girdikte gerek evin 

eyesine  selam  veresin.  Yoksa,  sene  de,  eve  de  zarar  gelir” (Azerbaycan 

Folkloru  Antolojisi,  1994:46).  Her  yerin  koruyucusu,  sahibi  olduğuna 

inanan  Ordubadlı  birisi  kötü  güçlerden  uzak  olmak  için  kendi  hamisine 

inanmayı  tavsiye  ediyor:  “ Yerüzünde  bir  karış  yer  eyesiz  değil.  Her  şeyin 

kendi  eyesi  var.  Suyun  da,  evin  de,  beğin  de,  dağ-derenin  de,    gözümüzle 

gördüğümüz her şeyin eyesi var. Bu eyeler insana gözükmez. Gerek bunlara 

selam  veresin.  Ancak  eyeler  çok  yardımseverdi.  Eyeler  bunların  yanına 

gelende  selam  versen,  gittiğinde  “s elamet  kal”  söylesen,  bir  şeylerini 

aldığında  izin  istesen,  sen  hoşuna  gideceksin,    her  zaman    sene  yardım 

edecek. Mesela, dediklerimi yapsan, ev eyesi evini abad edecek, her zaman 

evinde mutluluk olacak. Yol eyesi yolunu uğurlu etsin, bağ eyesi mehsulunu 

bol edecek, seni zengin edecek” (Azerbaycan folkloru antolojisi, 1994:47). 

Ordubad ahalisinin düşüncesine göre, eyeler insanların sağlamlığının, evinin 

bereketinin  koruyucusu,  ailenin  mitik  sahibidir.  Ona  iman  getirdikde, 

saygıyla  yaklaştıkta  ailenin  mutluluğu  bozulmaz.  Aksine,  eğer  ona  kimse 

saygısızca  yaklaşarsa,  kötü güçler  aileye  mutsuzluk  getirir.  Folklorbilimci 

C.Beydili  eyeleri  koruyucu  ruh  adlandırır.  Ona  göre,  eyeler  belli  doğal 

yerleri  koruyur.  Onlara  karşı  saygıyla  davranıldığı  zaman  yaratılışları 

itibarile iyimser olduklarından hayır getirir, saygısızlık gördükleri zamanda 

da zarar verirler” (Beydili C., 2003:130). 

Eski  dini  görüşlerde  ruhların  olağan  dışı  gücüne  inam  özel  önem  arz 

etmektedir. Böyle ruhlar şeytanlar, cinler, gulyabanı ve hal anası gibi iyi ve 

kötü  ruhlara  bölünürdü.  Cinler  halkın  mitik  görüşünde  onlara  zarar  vuran 

şeytana  benzetilirdi.  Ona  göre  de  sıcak  suyu  yere  ve  ateşe  dökmek,  cinler 

için  elbise  olarak  bilinen  soğan  ve  sarımsağın  kabığını  yakmak  olmazdı 

(Azerbaycan etnoqrafiyası, 2007:406). Arazide bununla bağlı bir inam da 

yaşamaktadır ki, soğanın ve sarımsağın kabuğu yere atılmaz. Eğer ayak altta 

kalarak tapdanırsa, o yerde ortalık karışacak, kavga çıkacak.  

Hal  anası  Ordubad  mitoloji  dünyasında  en  geniş  yayılan  mitoloji 

varlıklardandır. Burada bu varlık “Hal  nenesi” adı ile de tanınır. Hal nenesi 

ile bağlı metinlere  ahalinin mitoloji görüşlerinin öğrenilmesine imkan verir. 

Bu metinlere baktığımızda belli olur ki, ahali onun – Hal nenesinin özellikle 

Sayfa 42 / 847

---

Ayten Cafer kızı CAFEROVA 

U L U S L A R A R A S I   S E M P O Z Y U M  

“AZERBAYCANŞINASLIK: GEÇMIŞI, BUGÜNÜ VE GELECEĞI” 

(Dil, Folklor, Edebiyat, Sanat, Tarih) 

 

kadınlar  (özellikle  de  hamile  ve  lohusa  kadınlar)  için  korkulu  olmasına 

inanır.  Mitik düşünceye göre, Hal nenesi lohusa kadınların ciğerini çıkarır, 

suda yıkıyor ve kanını içiyor. Bir metine bakalım: “B ir kişinin arvadı doğum 

yapmış. Bu da lohusa kadını evde tek koyarak oduna gitmiş. Bir de görmüş 

ki, taşın dibinde Hal oturmuş yavrularını da toplamış başına diyor: 

Gedirem size et getirem, 

Yağlı ciyar bert getirem. 

Siz durun burda. 

Adam bunu duyar. Ordan gelir durur kapıda, şişi alır eline. Hal gelende 

sokuyor karnına” (El sözü, yurd yaddaşı, 2010:40). 

Hal anası – Hal nenesi ahalinin görüşünde bazen güzel giyimli, bakımlı, 

bazen da büyük,  yaşlı bir kadın görkemlerinde canlanır.  Ordubad`da büyük 

yapılı  kadına  kinayeli  şekilde  derler:  “ Sanki  hal  nenesidir”.  Aşağıdaki 

metinde  anlatıcı  65  yaşlı  Nise  Aliyeva  onun  oldukça  çirkin  kadın 

görkeminde  olduğunu  söyledi.  Anlatıcının  hafızasında  koruyup  sakladığı 

metine  bakalım:  “Orduba d`da  bir  ayilede  çok  eski  zamanlarda  evin  yaşlı 

ninesi  görüyor  ki,  iri,  çirkin  görünüşlü bir  arvat  geldi  evi  dolandı  dolandı, 

dayandı.  Nine  soruşur  ki,  sen  kimsin,  ay  bacı.  Dedi ki,  ben  hal  ninesiyim, 

bana  yemek.  Karı  getirir  buna  yemek-içmek  veriyor.  Diyor,  eviniz  her 

zaman  misafirli,  çöplü  olsun,  evinizden  misafir  eskik  olmasın.  Bunu  deyip 

bir  dakikada  kayboldu.  Der  ki,  henüz  o  evden  misafir  eskik  olmaz,  gelip 

giden çok olduğu için ev her zaman çöplü olar” (Şexsi arxivimizdem, 20..., 

seh.).  Hal  ninesi  doğuş  zamanı  kadınlara  zarar  vurmaya  çalışan  mitik 

kahramandır.  Halın  vurduğu  zararı  arazide  “ hal  basması” da  adlandırırlar. 

Yukarıda  kaydettiğimiz  gibi,  o,  genellikle,  güzel  elbisede  çay,  çeşme 

kenarında durur. Elini yıkamaya geler lohusa kadından su ister. Kadın ona su 

bardağını  uzatırken  Hal  kendi  “k ılıcını” çeker,  lohusanı  öldürür.  Ciğerini 

çıkarıp suya çekip yer.  

Arazide  Halın  vurduğu  zarardan  korunmak  için  değişik  ayinler  de  icra 

olunur. Yenice çocuk dünyaya getiren kadının yattığı yatağın kenarından hat 

çekilir. Bunu yapan erkek olmalıdır. Ona sordukta, napıyorsun. O, cevabında 

der:  “ Lohusaya  oda  yapıyorum  ki,  ona  zarar  vuran  olmasın”. Bu  yolla 

lohusayı Halın zararından koruduklarına inanırlar. Bu ayine Azerbaycan`ın 

diğer bölgelerinin folklor örnekleri arasında da rastlamak mümkündür. Aynı 

zamanda,  Dereleyez  folklor  örnekleri  arasında  da  bu  törenden  bahsedilir: 

“Lohusa  kadınlar doğarken onu koruyorlar. Başında nöbet çekenler ellerinde 

kılıç,  balta  dururlar.  Doğan  kadının  etrafına  hat  cekirler.  Onu  Haldan 

koruyurdular” (2,33).  Ordubad`da  böyle  bir  inam  da  var  ki,  “k ırkı  çıkana 

kadar  lohusayı  yalnız  bırakmazlar.  Yoksa  Hal  nenesi  onun  ciğerini 

çıkartarak yavrularına getirecek” (Şahsi arşivimizdem, 20..., seh.). 

“Biz den  yeyler” adlı  kahramanı  ahali  cin  de  adlandırır.    Folklorbilimci 

Arif Acalov bu adı “ bizden yahşılar” diye yorumlamaktadır ve kayd ediyor 

ki,  cinlere  niçin  “b izden  yeyler”  denmesi  derlenen  metinlerden 

anlaşılmamaktadır. Anlatılardan da kesin bir bilgi alamıyoruz (Azerbaycan 

Sayfa 43 / 847

---