Firudin Ağasıoğlu (Cəlilov)
Yüklə 10,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
23 çağlarinda olmuşdur. Roma dövlətçiliyinin əsasını qoyan bu soyun ilk elbəyi etruskların Tarkvini şəhərindən Lutsiy Tark- vini Prisk (616-579) idi, ondan sonra Serviy Tulliy (578-535) və Məğrur Lutsiy Tarkvini (535-509) hakimiyətdə olmuşdur. Bu sonuncu etrusksoylu II Tarkvini çoxunluğu latınlardan oluşan senatın qərarı ilə Romadan sürgün edilir. Onun haki- miyətə qayıtmasına yardım edən etrusk elbəyi Porsenanın açdığı savaş da nəticəsiz qalır. 12 Beləliklə, Romada etrusk soyunun hakimiyətinə son qoyulur və m.ö.V əsr tiran üsul- idarəsi yaranana qədər davam edən durum artıq hakimiyəti yönətən oliqarxiyanın əl-qolunu açmışdı. Tarkvini soyundan etrusk elbəylərinin bir əsrəcən Roma şəhərində oturması ro- malıların dövlətçilik gələnəyini mənimsəməsinə təkan ver- mişdi. Bəzi qaynaqlara görə, Tarkvini şəhərindən olan bu elbəy soyu guya Korinfdən köçmüş Demaratın oğlu Lukumon ilə bağlıdır. Lukumon arvadı Tanakilin məsləhətilə Roma şəhə- rinə gəlir. Burada dövlət quşu onun başına qonur, hökmdar seçirlər. Tarkvini Prisk adı ilə bu şəhərdə hökmdarlıq edən Lukumonun devrilməsi haqqında olan rəvayətlərdən birində deyilir ki, etrusk şəhəri Vulçinin elbəyi Qay Viberna etrusk Mastarnanın yardımı ilə Tarkvini Priski devirib yerinə keçir. İmperator Klavdinin etrusksoylu hökmdarlar haqqında Roma senatında 48-ci ildə söylədiyi nitqindəsə Serviy Tullinin elə həmin Mastarna olması qeyd edilir. Metal yataqlarının bolluğu, metal ticarəti etrusların ekono- mik təsir gücünü təkcə İtaliyada deyil, Aralıqdənizınin batı yaxalarında da artırmışdı. Bu çağlarda yunan ekspansiyası Apennin yarımadasının sahil boyu güney bölgələrinə, Korsi- ka, Siciliya kimi adalara yetişmişdi. Ticarətdə önə çıxmaq uğrunda etrusk-yunan qarşıdurmalarında yunanlar yendilər. 12 Plutarx, 1990, 271-272. 23 24 Etrusk-yunan münasibətləri 6-cı əsrin ortalarından başla- yaraq barışıq durumunda bir əsr boyunca davam etdi. Etrusk şəhərlərinə gələn yunan tacirləri, sənətkarları bəzi dönəmlər- də burada kolonoya şəklində oturur, emalatxanalar açırdılar. Bu əlaqələr nəticəsində etrusk sözləri yunan dilinə keçdiyi kimi, məişətlə bağlı, özəlliklə keramik qablara aid yunan söz- ləri də etrusk dilinə keçirdi. Yunan dövləti böyüyərək qüd- rətli hərbi-siyasi qüvvəyə çevrildikcə etrusk-yunan münasi- bətləri pozulmaya doğru gedirdi. Bu çağlarda aktivləşən yu- nan ekspansiyasına qarşı dənizdə və quruda etruskların dirə- nişi də artır, yunanlıların çoxu Etruriyadan qovulurdu. İtaliyaya gedib yerləşdiyi çağlarda etruskların soy-boy böl- güsü ilə yaşadığını düşünmək olar. Etrusk toplumunun yeni yurdda yerləşmə prinsipində, görünür, bu faktor böyük rol oynamışdır, çünki sonrakı dönəmlərdə salınan ayrı-ayrı şəhər və qalalar ətrafında məskunlaşma vahid mərkəzə bağlılıq ilə deyil, kiçik bölgələr üzrə siyasi-inzibati qurumlarla nəticə- lənmişdir. Kiçik bölgəsəl-məhəlli teokratik qurumların konfederativ dövləti kimi görüntüsü olan etrusk siyasi sistemi dini birliyə köklənmişdi. Hər şəhər ətraf kəndlərilə birlikdə bir “dövlət” sayılırdı. Mərkəzi hakimiyəti olmayan belə dərəbəylik qu- rumlarını yönətən elitaya aid məzarlar açıldıqca klan siste- minin əlamətləri aydın görünür. Roma şəhərində etrusk kvartalının olması (Tuskus vikus) göstərir ki, şəhər sakinlərinin yalnız bir qismi etruskardan, digər qismi isə başqa etnoslardan (latın, sabin və b.) ibarət imiş. Etruriyanın özündə də etrusklar müxtəlif yerli və gəlmə boylarla qarışıq yaşayırdılar. Etrusk xalqı, etrusk dili deyimlərinin gerçək anlam tutumu o çağların etnik demoqrafiyası, gəlmə və yerli boyların ayrı- ayrı və ya iç-içə yaşaması ilə bağlıdır. Etnik gələnəklərini 24 25 saxlayan boyların dini inancları sintezindən yaranmış yeni etrusk dinilə paralel ortaq ünsiyət vasitəsinə çevrilmiş etrusk dili də Etruriyada yaşayan müxtəlif boyların mədəni birliyi idi. Bu birlik siyasi birliyə, etrusk toplumu da superetnosa çevrilmədi. Bu baxımdan, etrusk dilinə burada yaşayan bir- iki boyun doğma dili, başqa boylarınsa ikinci dili kimi bax- maq gərəkir. XX əsrə qədər Qafqazda azər türkcəsinin rolu nə idisə, etrusk dili də Etruriyada həmin rolu oynamışdır. La- kin vahid etnos olan azər türklərindən fərqli olaraq, etrusklar qarışıq etnos idi və bu durum onların İtaliyada latınlaşmış bir xalq kimi yeni eraya daxil olmasına münbit şərait yaratmışdı. Sumer xalqı kimi etrusklar da teokratik sistemin hakim olduğu toplumda yaşayırdılar. İnanc sistemi politeizmə kök- lənmiş hər iki toplumda görünən və görünməyən hər şeyin, xəyal ürünü olan varlıqların da tanrıları olmasına inanırdılar, bu da meydana çoxlu tanrı çıxarmışdı. Hər şəhərin öz hima- yəçi tanrısı olduğundan həm sumer, həm də etrusk dövlətləri güclü mərkəzə bağlı siyasi rejimə deyil, konfederativ şəhər- dövlət siyasi qurumlarına meyl etmişlər. Etnoqrafik bəlgələr göstərir ki, etrusk toplumunda iki xətt ön planda olmuşdur. Bunlardan biri kahinlər zümrəsinə olan qabarıq ehtiram, ikincisi də erotik olaylara alışqanlıq. Hətta erotik səhnələrin təsviri basırıq divarlarında çəkilən rəsmlər arasında da vardır. Etrusk toplumunda bir tərəfdə dini törən- lərin icra olunduğu məbədlərin, o biri tərəfdə keramik qablar üzərindəki erotik şəkillərin görünməsi, ziddiyətli əxlaq ölçü- ləri də etruskların qarışıq etnos olmasını ortaya qoyur. Güman edilir ki, etrusk elbəyləri baş kahin kimi həm dini rəhbər, həm də baş komandan kimi hərbi rəhbər olurdu. Bu isə qədim türk el sisteminə yaxındır. Etrusk elbəylərinə aid atributları (bənövşəyi xələt, qartalbaşlı əsa və s.) Roma kon- sulları da qəbul etmişdi. 6-cı əsrin sonunda devrilən Etrusk 25 Yüklə 10,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|