Filosofiya kk

 
16 
Lektsiya 3. A`yemgi shig`is ha`m Antik filosofiyasi. 
Jobasi: 
 
1. A`yemgi shig`is ellerindegi filosofiyaliq ko`z-qaraslar. (Indiya, Kitay) 
2. Orayliq Aziyada filosofiyaliq oydin` qa`liplesiwi 
3. A`yemgi grek filosofiyasi. 
       
 
Filosofiyanin`  ja`miyetlik  sananin`  ayriqsha  formasi  sipatinda  payda  boliwi  jer  ju`zlik  tariyxtin` 
alg`ashqi  obshinaliq  du`zimnin`  onnan  anag`urlim  rawajlang`an  basqishi  -  qul  iyelewshiliktin`  payda 
boliwi  menen  baylanisli.  A`yyemgi  Indiyada,  A`yyemgi  Qitaydi,  A`yyemgi  Gretsiyada,  Rimde  ha`m 
basqa da ellerde da`slepki filosofiyaliq ta`liymatlar payda bola baslaydi.  
A`yyemgi  da`wirlerdin`  qudaylar  ha`m  qaharmanlar  tuwrali  xaliq  awiz-eki  do`retpelerinde, 
mifologiyasinda,  fantastikaliq  an`izlarda  ta`biyattan  tisqari,  qudayliq  qubilislar  tuwrali  diniy-mistikaliq 
ko`z-qaraslari  menen  birge  adamdi  qorshap  turg`an  du`n`yanin`  qubilislarin  naturalistlik,  ta`biyiy 
tu`siniklerdin`  urig`i  ko`rinis  tabadi.  Ma`selen,  egipetlilerdin`  miflerinde  ha`mmesi  okeannin` 
suwinanan payda boldi dew bar.  
Indiya  mifologiyasinin`  a`yyemgi  esteliklerinin`  birinde  devler,  alg`ashqi  dinlerdin`  qudaylari 
tuwrali mifler menen birqatarda zatlardin` ta`biyiy xarakteri tuwrali pikirler bar. Ma`selen, du`n`yanin` 
suwdan kelip shig`iwi - Rigvedanin` mifologiyaliq obrazi.  
A`yyemgi  Egipette,  Vavilonda,  Gretsiyada,  Rimde  ha`m  basqada  ellerde  diniy-mistikaliq, 
mifologiyaliq  ko`z-qaraslarg`a  qarama-qarsi  du`n`yani  qalay  bolsa  solay,  ol  bizin`  da`slepki  ko`z-
qaraslarimizda qalay bolsa solay aldinan jorta pikirler engizbesten qaradi.  
A`yyemgi  filosoflar  birinshi  ma`rtebe  du`n`yanin`  tiykarinda  ne  bar  degen  soraw  qoydi.  Bul 
ta`biyiy. Sebebi du`n`yag`a ko`z-qarasinin` qa`liplesiwinde adamdi qorshap turg`an haqiyqatliqtin` ko`p 
tu`rli qubilislarinin` birinshi tiykari ha`m birligi tuwrali ma`sele birinshi plang`a ko`teriledi. Tiykarinan 
ol  waqitta  filosofiyanin`  waziypasi  sog`an  tiykarlanadi,  ta`biyattin`  ha`m  ja`miyettin`  barliq  ko`p  tu`rli 
o`zgerislerindegi birlikti ha`m baylanisti tabiw kerek boldi.  
B. e. sh. VI a`sirde  Indiyanin` arqasinda buddizm payda boldi. Onin` tiykarin saliwshi Siddxarta 
Gautama b. e. sh. (583-483 jillar), son` ala ol Budda dep ataldi.  
Buddizmnin`  orayinda  to`rt  shinliq  bar.  Bular  boyinsha  adamnin`  o`mir  su`riwi  qiynaliw  menen 
ajiralmas  baylanista.  Tuwiliw,  awriw,  g`arriliq,  o`lim,  jag`imsiz  na`rse  menen  ushirasiw  ha`m  jag`imli 
na`rseden ajiraliw, kewlin` qa`legen na`rsege jetiwdin` mu`mkinshiliginin` joqlig`i-bulardin` ha`mmesi 
adimdi qiynaliwg`a alip  keledi. Qiynaliwdin` sebebi qaytadan tuwiliwg`a  quwanish ha`m qumar  arqali 
alip  keletug`in  ha`weslik,  tilek  (trishna)  bolip  tabiladi.  Qiynaliwdin`  sebebi  boldirmaw  bul  ha`weslikti 
boldirmaw  menen  baylanisli.  Qiynaliwdi  joq  etiwge  alip  keletug`in  jol  duris  pikirlewde,  duris 
sheshimde,  duris  oylawda,  duris  o`mirde,  duris  umtiliwda,  duris  diqqatta  ha`m  duris  bag`darlawda. 
Seziwlik la`zzetlerge arnalg`an olar ha`m asket o`zin-o`zi qiynaw joli ha`m biykarlanadi.  
 Induizmnin`  filosofiyaliq  tiykarlaniwi  alti  sistemada  ko`rinedi.  Olar:  Sankx`ya,  Yoga, 
Vaysheshika, N`yaya, Mimansa, Vedanta.  
Qitay  filosofiyasi  bilimlendiriwdin`  klassikaliq  kitaplarina  qaray  teren`ge  tamir  basadi.  Olardi 
biliw chinovnik xizmetine ekzamen tapsiriw ushin jetkilikli tiykar boldi. Qosiqlar kitabi b. e. sh. (XI-VI 
a`sisrler)  a`yyemgi  xaliq  poeziyasinin`  toplami  bolsa,  Tariyx  kitabi  (b.  e.  sh.  1-min`  jilliqlar)  tariyxiy 
waqiyalardin`  sipatlamalari  berilgen  ra`smiy  dokumentlerdin`  jiynag`i  bolip  tabiladi.  Ta`rtip  Kitabi  (b. 
e.  sh.  IV-I  a`sir)  siyasiy  ha`m  diniy  tseromoniyalardi,  sotsialliq  ha`m  siyasiy  iskerlikti  sipatlaydi. 
Ba`ha`r  ha`m  gu`z  Kitabi  (b.  e.  sh.  VII-IV  a`sir)  etikaliq  ha`m  formal`-a`debiy  ma`selelerdi  sheshiw 
ushin u`lgi ha`m o`lshem sipatinda xizmet etti.  
 Konfutsiylik  etikaliq  qa`delerge,  sotsialliq-normalarg`a  ha`m  basqariwdi  ta`rtiplestiriwge 
bag`darlang`an  boladi.  Olardi  qa`liplestiriwde  ol  biraz  konservativlikke  iye  boldi.  Konfutsiy  (b.  e.  sh. 
ttq-ruo  j)  o`zi  tuwrali  minaday  dedi.  Go`neni  aytaman  ha`m  jan`ani  jasamayman.  Ol  ha`m  onin`  iz 
basarlari ja`miyettin` buziliwinan tinishsizlanadi. Sonin` ushin ha`m adamdi o`zin qorshag`an ortaliqqa 
ha`m  ja`miyetke  baylanisli  keshirimli  boliwg`a  ta`rbiyalaw  ruwxindag`i  ma`selege  diqqat  bo`ldi.  Jeke 
adam, ma`selen, o`zi ushin emes, al ja`miyet ushin jeke adam. Konfutsiylik etika adamdi onin` sotsialliq 

---

 
17 
funktsiyasi boyinsha tu`sinedi, al ta`rbiya bul adamdi usi funktsiyani orinlawg`a tartiwi. Adamzat jasawi 
sonshelli sotsialliqqa iye, ol minaday ta`rtipke saliwshilarsiz a`melge aspaydi.  
1. Basqalarg`a ha`m o`zin` jetiwge qa`legenin` boyinsha ja`rdem et.  
2. O`zin`e neni qa`lemesen`, soni basqag`a isleme.  
Qitay  filosofiyasinda  a`hmiyetli  bag`darlardin`  biri  daosizm  boldi.  Daosizmnin`  diqqat  orayinda 
ta`biyat, kosmos ha`m adam turadi. Biraq bul baslamalarg`a ratsionalliq jol menen jetise almaysan`, al 
o`mir  su`riwdin`,  jasawdin`  ta`biatina  tikkeley  enisip  g`ana  tu`sinesen`.  Du`n`ya  mudami  ha`rekette 
ha`m  o`zgeriste,  spontanli  tu`rde,  sebepsiz  rawajlanadi,  jasaydi  ha`m  ha`reket  etedi.  Ontologiyaliq 
ta`liymatlar  jol  tu`sinigi-dao  orayliq  boldi.  Oylawdin`  maqseti,  daosizmnin`  pkikrinshe,  adamnin` 
ta`biyat  penen  aralasiwi,  sebebi  ol  onin`  bo`legi  boladi.  Bul  jerde  «sub`ekt-ob`ekt»  ma`selesine 
baylanisli hesh ha`m shekleniw bolmaydi.  
3. Orayliq Aziyada filosofiyaliq oydin` qa`liplesiwi.  
B.e.sh.  birinshi  min`  jilliqlarda  Orayliq  Aziyanin`  ha`zirgi  territoriyasin  grek  tariyxshilarindag`i 
skifler, iran da`reklerinde saklar dep atalg`an xaliqlar jayladi. Kaspiy arti alabin (Zakaspiyskaya dolina) 
massagetler  jayladi.  Saklar  (skifler)  yarim  ko`shpeli  turmis  obrazinda  jasadi.  Bul  atalg`an  oazislerde 
otiriqshi  o`mir,  otiriqshi  jer  sharwalig`i  boldi  ha`m  usi  sesbepli  bul  jerde  Orayliq  Aziya 
territoriyasindag`i tsivilizatsiyanin` en` ertedegi oraylari qa`liplesti.  
Zoroastrizm. 
Sak  eposinin`  jeke  belgileri  o`zbeklerdin`,  qaraqalpaqlardin`,  tu`rkmen,  ta`jiklerdin`  fol`klorinda 
saqlang`an.  
B.  e.  sh.  VI  a`sirden  baslap  Orayliq  Aziyada  zoroastrizm  payda  bolip,  b.  e.  III  a`sirine  shekem 
hu`kim su`redi.  
Zoroastrizmnin` Watani tuwrali ma`sele ele aniq emes: 
Iran (Midiya) dep te, Orayliq Aziya (Baktriya, Xorezm) dep te ataladi.  
Minaday  da`liyller:  Avestanin`  toliq  kelip  shiqqanina  baylanisli  argument  joq.  Avestanin`  payda 
boliwinin` ha`r tu`rli qatlamlar haqqinda aytiw mu`mkin. Zoroastrizmnin` Shig`isliq (Orayliq Aziyaliq) 
ha`m batisliq (midiyaliq) ayirmashiliqlari haqqinda ideyalar bar.  
Zoroastrizmdi tap-taza jalg`iz, qosimtasiz din dew qiyin. Onda Orayliq Aziya ha`m Jaqin Shig`is 
xaliqlarinin` b. e. sh. w-e a`sirden baslap b. e. sh. 1-min` jililg`ina deyingi araliqtag`i isenimleri kiredi. 
Zoroastrizmnin` evolyutsiyasinin` u`sh etapi bar: (Makovel`skiy A. O. Avesta. Baku. 1960. s. 50, 142).  
1.  Avestanin`  a`yyemgi  bo`legi  Yashtilar,  olarda  klassliq  ja`miyetke  deyingi  isenimler 
sa`wlelengen. Olardin` payda boliwi b.e.sh. 1-2 min` jilliqlarg`a tiyisli. Olardin` mazmuninda politeizm 
bar.  
2.  Ekinshi  etap  -  Gatlar,  Bularda  jalg`iz  quday-Axura  Mazda  tuwrali  ta`liymat  ashiladi.  Olardin` 
avtori b. e. sh. VI a`sirde jasag`an Spitama Zaratustra dew bar.  
3.  Ko`p  qudayliq  Yasht  ha`m  bir  qudayliq  Gat  (b.e.sh.  V  a`sir)  gu`res  barisinda  kompromisslik 
xarakterge iye din-mazdayasna payda boladi. Bul Avesta ta`liymatindag`i u`shinshi ha`m tiykarg`i etap.  
Zoroastrizmdi tutiniwshilardin` du`n`ya, ta`biyat, olardin` qubilislari tuwrali miflik ko`z-qaraslari 
a`yyemgi xaliqlardan o`zlestirilgen.  
Ja`miyet  tariyxi  tuwrali  zoroastriylik  oy-pikirler  bibliyaliq  ha`m  quranliq  mifologiyalar  menen 
sa`ykes keledi. Avesta boyinsha birinshi adam - Iima, onnan ha`mme adamlar payda bolg`an. Iymanin` 
hu`kim  su`rgen  waqti  altin  a`sir  esaplanadi,  adamlar  o`lmeydi  (bessmertni).  Quday  Axura  Mazda 
ma`n`gi  ba`ha`rdi  jasag`an,  adamlar  jetiskenlikte,  abadanshiliqta  jasag`an.  Baxitli  bolg`an.  Biraq  bir 
ku`ni  olar  gu`nag`a  batadi:  qadag`an  etilgen  shaqi  bar  malda  (rogatiy  skot)  jep  qoyadi.  Jaman  ruwx 
Anxra Main`yu olarg`a suwiq ha`m qar jiberedi. Iima, adamlardi suwiqtan qutqariw ushin jay quradi, tiri 
maqluqlarda  olarg`a  juptan  jayg`astiradi.  Bul  an`iz  vavilon-bibliya-quranliq,  Jer  ju`zlik  topan  suw 
basqini  -  suw  tasqini  ha`m  Noe  payg`ambar  (Gilgameshtegi  Utnapitim,  Qurandag`i  Nux  payg`ambar) 
tuwrali an`iz benen u`nles.  
Usilay  etip  tariyxtin`  birinshi  da`wiri  -  altin  a`sir  tamamlanip,  ekinshi  da`wir  -  jaqsiliq  penen 
jamanliqtin` da`wiri baslanadi.  
U`shinshi  da`wir  -  adamzattin`  keleshegi.  Avestada  a`yyemgi  adamlardin`  baxti  tuwrali  a`rmani 
so`z  etiledi.    Jaqsiliq  penen  jamanliqtin`  quday  Axura  Mazda  jen`iske  erisedi,  so`ytip  jaqsiliq  hu`kim 
su`redi. O`lgenlerdin` tiriliwi haqqinda ha`m pikirler bar.  

---