Bretton-Vudse valyuta sistemi elə dünya valyuta sis-temi deməkdir. Bu sistemə görə qızılla yanaşı, ABŞ dolları və çox az həcmdə Ingiltərə funt sterlinqi ehtiyat yaratmaq vəzifəsini yerinə yetirir və bu məqsədlə onlar qızıla dəyiş-dirilirdi. Həm də onların qızıla dəyişdirilmə qiyməti də sabit idi. Yəni bir unsiya qızıl (bir unsiya 31,1 qrama bərabərdir) 35 dollara bərabər tutulurdu. Valyuta məzənnələri qəti müəyyən olunmuşdu, ölkələr (sosialist ölkələrindən başqa) arasındakı valyuta münasibətləri BVF tərəfindən həyata keçirilirdi.
Qızıl-valyuta standartının normal fəaliyyət göstər-məsi, ehtiyatların daim artırılmasını tələb edirdi. Bundan başqa, qızıl və valyuta (dollar) ehtiyatları arasında ən əlve-rişli nisbət qorunub saxlanmalı idi. Bu şərtlərə əməl olun-maması Bretton–Vudse sistemini uğursuzluğa gətirib çıxara, ehtiyat vəsaitin (dollar, fund sterlinq, qızıl) çatışmaması dünya ticarətində ləngimələrə, onun çox olması isə qəti müəyyən edilmiş valyuta məzənnələri sisteminin pozulma-sına səbəb ola bilərdi.
ABŞ-ın dollar ehtiyatı onun qızıl ehtiyatından bir neçə dəfə çox olduğuna və başqa ölkələr dollar ehtiyatının qızıl ehtiyatı ilə əvəz olunmasını tələb etdiklərinə görə o, (ABŞ) 1971-ci il avqustun 1-dən rəsmi olaraq Amerika dollarının qızıla dəyişdirilməsini dayandırdı. Ona görə qərbi Avropa ölkələri də dolların məzənnəsinin qorunub saxlanmasına dair üzərlərinə götürdükləri öhdəlikdən imtina etdilər.
Bununla da Bretton- Vudse valyuta sistemində böh-ran baş verdi. Odur ki, bu böhrandan çıxmaq üçün 1972-1974-cü illərdə BVF-nin «Iyirmilər komitəsi» dünya valyuta sistemində islahatlar aparılmasına dair layihə hazırladı. 1976-cı ilin yanvar ayında BVF-nin üzvü olan ölkələr Kinq-ston şəhərində (Yamayka) təşkilatın nizamnaməsində dəyi-şiklik edilməsi haqqında razılığa gəldilər və bu, Yamayka valyuta sistemi adını aldı.
Yamaykada BVF-nin nizamnaməsinə edilmiş dəyişikliklər 1978-ci ildə qüvvəyə mindi. Və burada dünya valyuta sistemində əmələ gələn aşağıdakı dəyişikliklər öz əksini tapdı: 1) Qızılın rəsmi qiyməti ləğv olundu; 2) Dəyişən məzənnələr sistemi rəsmən təsbit edildi; 3) BVF-nin üzvü olan ölkələrin daxili və xarici iqtisadi siyasətlərinin əlaqələndirilməsinə verilən tələblər artırıldı; 4) SDR1-in əsas ehtiyat aktivlərinə çevrilməsi bəyan edildi. Bütün bunların nəticəsində ölkələrin valyuta siyasətləri onların makro-iqtisadi siyasətlərinin ayrılmaz hissəsinə çevrildi.
2. Valyuta məzənnəsi və onu müəyyən edən amillər.
Hər bir ölkənin pul vahidi valyuta adlanır. Burada söhbət banknotlardan, xəzinə biletlərindən, müxtəlif növ bank hesablarından, habelə çeklərdən, veksellərdən, akkre-ditivlərdən və başqa tədiyə vasitələrindən gedir.
Müxtəlif valyutalarla ifadə olunan bu tədiyə sənəd-ləri xüsusi bazarlarda–valyuta bazarlarında alınır və satılır.
Milli valyuta bazarlarında tələb və təklif müxtəlif valyutalarda öz əksini tapan, beynəlxalq miqyasda əmtəə-lərin, xidmətlərin və kapitalların hərəkətinə xidmət edən pula olan tələb və öhdəliklərin toqquşması nəticəsində for-malaşır. Məsələn, ABŞ-dan kompüter ixrac edən sahibkar məhsulun satışından əldə etdiyi Ingiltərə funt sterlinqini öz ölkəsinin milli valyutasına – dollara dəyişdirmək istəyir. Deməli, o, özünün bu hərəkəti ilə ABŞ dollarına tələb, Ingiltərə funt sterlinqinə isə təklif formalaşdırır.
Bütün valyutaları şərti olaraq üç qrupa bölmək olar: 1) Sərbəst dönərli valyutalar; 2) Qismən dönərli valyutalar; 3) Dönərli olmayan (qapalı) valyutalar.
Həm rezidentlər, həm də qeyri–rezidentlər tərəfin-dən həyata keçirilən istənilən əməliyyat (ticarət, qeyri-ticarət, kapitalın hərəkəti) nəticəsində əldə edilən və qanun-vericiliklə məhdudiyyətlər qoyulmayan valyutaya dönərli valyuta deyilir.
Ayrı-ayrı əməliyyat növləri və müxtəlif valyuta söv-dələşmələri nəticəsində əldə edilən, lakin müəyyən məhdu-diyyətlər qoyulan, yaxud da icazəalma qaydaları ilə tənzi-mlənən valyuta qismən dönərli valyuta adlanır.
Nəhayət, dönərli olmayan (qapalı) valyuta dedikdə, əslində qanunvericilikdə bütün əməliyyatlar üzrə müəyyən məhdudiyyətlər qoyulan milli pul vahidi nəzərdə tutulur. Buna keçmiş Sovet Ittifaqının milli valyutasını – manatı misal göstərmək olar.
Valyuta sövdələşmələrinin subyektləri arasında mey-dana çıxan bütün münasibətlərin toplusu "valyuta bazarı" adlanır. Valyuta bazarı bir-birilə müasir rabitə vasitələri ilə bağlı olan çoxsaylı iri kommersiya banklarından və digər maliyyə idarələrindən ibarətdir. Bu mənada valyuta bazarı alıcı və satıcıların toplaşdığı hər hansı bir konkret yer deyildir. Təcrübəli dilerlər valyuta bazarlarında (məsələn, kommersiya bankında xüsusi şöbənin əməkdaşı) özlərinin iş yerlərində oturub kompüter və telefon vasitəsilə digər bank-ların dilerləri ilə əlaqə saxlayır və valyutaların məzənnələri haqqında lazımi məlumatlar əldə edirlər.
Alıcı bankın dileri telefon vasitəsilə satıcı bankın dileri ilə əlaqəyə girir və sövdələşir. Sövdələşmənin həyata keçirilməsi bir neçə saniyədən 2-3 dəqiqəyə qədər çəkir. Onu təsdiq edən sənədlər sonra göndərilir, bank hesablarında müvafiq qeydlər isə iki iş (bank) günündə aparılır.
Valyuta ticarətinin bu formada təşkilinə banklararası valyuta bazarı deyilir. Valyuta əməliyyatlarının böyük əksəriyyəti nəqd olmayan formada, yəni cari və müddətli bank hesablarında müvafiq qeydlər edilməklə aparılır, çox az bir hissəsi isə nəqd pul mübadiləsinin payına düşür. Bəzi ölkələrdə banklararası bazarın bir hissəsi valyuta birjası şəklində təşkil olunur.
Müasir kommunikasiya vasitələri bütün gün ərzində (bazar günlərindən başqa) valyuta əməliyyatlarını aparma-ğa imkan verir. Məsələn, bütün dünyada geniş filiallar şəbəkəsinə malik olan Qərbi Avropa bankı günün istənilən vaxtı Sinqapurda, Frankfurtda, San-Fransiskoda, Ankara-da, Nyu-Yorkda dolların alverini edə bilər. Göründüyü kimi, müasir dövrdə milli valyuta bazarları bir-biri ilə sıx tellərlə bağlı olmaqla, dünya valyuta bazarının tərkib hissəsidirlər.
Bir ölkənin pul vahidinin başqa bir ölkənin pul vahidində ifadə olunan qiymətinə valyuta məzənnəsi deyilir. Milli pul vahidi məzənnəsinin xarici pul vahidinin məzən-nəsində təsbit olunması isə valyuta qiyməti adlanır. Bu zaman milli pul vahidinin məzənnəsi ya birbaşa qiymət təyinetmə (xarici valyutanın 1, 10, 100 vahidi = milli valyutanın "X" vahidinə), yaxud da əks qiymət təyinetmə (milli valyutanın 1, 10, 100 vahidi = xarici valyutanın "X" vahidinə) formasında müəyyən edilə bilər. Ölkələrin əksəriyyətində milli valyutaların məzənnələrini müəyyən edərkən birbaşa qiymət təyinetmədən, Böyük Britaniyada əks qiymət təyinetmədən, ABŞ-da isə hər ikisindən istifadə olunur.
Valyuta bazarının peşəkar iştirakçıları üçün "valyuta məzənnəsi" anlayışı demək olar ki, yoxdur. Onlar buna alıcı və satıcı məzənnələri deyirlər. Alıcı məzənnəsi milli valyuta ilə xarici valyutanın satın alındığı, satıcı məzənnəsi isə xarici valyutanın milli valyutaya satıldığı məzənnədir. Məsələn, 1 Ingiltərə funt sterlinqinin 1,5655/75 ABŞ dollarına bərabər olması o deməkdir ki, ABŞ-ın kommersiya bankı bir funt sterlinqi 1.5655 ABŞ dollarına satın almağı və 1.5675 dol-lara satmağı qarşısına məqsəd qoymuşdur. Deməli, birbaşa qiymət təyinetmədə satıcı məzənnəsi alıcı məzənnəsindən daha yüksəkdir.
Satıcı məzənnəsi ilə alıcı məzənnəsi arasındakı fərqə marj deyilir. Bu fərq bankın valyuta əməliyyatlarının aparıl-ması ilə əlaqədar xərclərini ödəyir və onun mənfəətinin formalaşmasında iştirak edir. Valyuta məzənnələri mübadi-lə obyekti olan tədiyə sənədlərinin növlərinə görə də fərq-lənir. Bununla əlaqədar olaraq teleqraf baratlarının, çeklərin, banknotların xüsusi məzənnələri vardır.
"Kross-məzənnə" anlayışı da mövcuddur. Bu, sövdə-ləşmədə iştirak edən tərəflərdən heç birinə məxsus olmayan iki xarici valyuta arasında qiymətin təyin edilməsi demək-dir. Məsələn, əgər Azərbaycan Milli bankı ABŞ dollarının Yapon yeninə olan məzənnəsini müəyyən edirsə, bu kross-məzənnə adlanır. Müxtəlif milli valyuta bazarlarında kross-məzənnələr arasında fərq ola bilər. Kross-məzənnələr haq-qında 34.1. cədvəlinin məlumatlarına əsasən daha aydın təsəvvür əldə etmək olar.
Cədvəl 34.1.
Əsas valyutaların kross-məzənnələri (24.03.2001)
Valyutanın adı
|
USD
|
GBP
|
CHF
|
100 JPY
|
CAD
|
AUD
|
EUR
|
NZD
|
DKK
|
SEK
|
Isveç kronu (SEK)
|
110.31
|
114.69
|
55.9895
|
88.4068
|
66.5874
|
55.1157
|
99.1725
|
44.2860
|
11.2289
|
■
|
Danimarka kronu (DKK)
|
88.3867
|
111.95
|
44.8737
|
88.4068
|
55.3603
|
44.1627
|
77.4637
|
33.4876
|
■
|
00.8137
|
Y.Zelandiya dolları (ZD)
|
22.4047
|
33.4266
|
11.3974
|
11.9614
|
11.5070
|
11.1936
|
22.1401
|
■
|
00.2867
|
00.2333
|
Avro (EUR)
|
11.1237
|
11.6012
|
00.6530
|
00.9165
|
00.7182
|
00.5577
|
■
|
00.4673
|
00.1340
|
00.1090
|
Avstraliya dolları (AUD)
|
22.0147
|
22.8709
|
11.1708
|
11.6433
|
11.2877
|
■
|
11.7930
|
00.8378
|
00.2402
|
00.1955
|
Kanada dolları (CAD)
|
11.5646
|
22.2295
|
00.9098
|
11.2762
|
■
|
00.7766
|
11.3924
|
00.6506
|
00.1866
|
00.1518
|
Yaponiya yeni (JPY)
|
1122.60
|
1174.70
|
771.25
|
■
|
778.36
|
660.85
|
1109.11
|
550.98
|
114.62
|
111.90
|
Isveçrə frankı (CHF)
|
11.7208
|
22.4521
|
■
|
11.4036
|
11.0998
|
00.8541
|
11.5314
|
00.7156
|
00.2052
|
00.1670
|
Ingiltərə funtu (GBP)
|
00.7018
|
■
|
00.4078
|
00.5724
|
00.4485
|
00.3483
|
00.6246
|
00.2918
|
00.0837
|
00.0681
|
ABŞ dolları (USD)
|
■
|
11.4250
|
00.5811
|
00.8157
|
00.6391
|
00.4964
|
00.8900
|
00.4159
|
00.1192
|
00.0970
|
Nəhayət, valyuta məzənnələri sövdələşmələrin növün-dən asılı olaraq fərqləndirilir. Bunlardan biri nəqd sövdələş-mələr, digəri isə müddətli sövdələşmələr üzrə məzənnədir. Nəqd sövdələşmə üzrə məzənnə o deməkdir ki, valyuta dərhal, iki iş günü ərzində göndərilir. Müddətli sövdələş-mələrdə isə valyutanın göndərilməsi müəyyən olunmuş vaxt-da həyata keçirilir.
Nəqd və müddətli sövdələşmələr valyuta məzənnə-lərinin dinamikasını müəyyən edən əsas amillər olduqlarına görə onları bir qədər ətraflı nəzərdən keçirək.
Valyuta bazarları üçün nəqd sövdələşmələr həlle-dicidir. Çünki ticarət və qeyri-ticarət əməliyyatları onun əsasında aparılır. Müddətli sövdələşmələr üzrə məzənnə isə iştirakçılar tərəfindən müəyyən edilir və konkret tarixdə həyata keçirilir. Məsələn, tutaq ki, Nyu-Yorkda 2006-cı il sentyabrın 1-ə nəqd sövdələşmələr üzrə bir Ingiltərə funtunun məzənnəsi 1.5675, müddətli sövdələşmələr üzrə isə (2006-cı il dekabr ayının birinə) 1.5715 ABŞ dollarına bərabərdir. Bu o deməkdir ki, Amerika bankı 1 Ingiltərə funtunu dərhal 1.5675, dekabrın birində isə 1.5715 ABŞ dollarına satmağı qarşısına məqsəd qoymuşdur. Deməli, dekabrın 1-dək bankın sərəncamında nəqd dolların olması vacib deyildir. Əsas məsələ ondan ibarətdir ki, bank dekabrın 1-də 1 ABŞ dolları ilə 1 Ingiltərə funtu arasındakı məzənnədən asılı olmayaraq müştəriyə onu sentyabrın 1-də müəyyən olunmuş məzənnə ilə satmalıdır. Beləliklə, müddətli sövdələşmələr üzrə 3 ay qabaqcadan müəyyən edilmiş məzənnəni, müddət başa çatan zaman mövcud olan məzən-nə ilə qarışdırmaq olmaz.
Valyuta bazarlarının iştirakçıları əməliyyatları ya xalis möhtəkirlik, yaxud da valyuta risklərini sığortalamaq məqsədilə həyata keçirirlər. Həm də qeyd etmək lazımdır ki, riskləri sığortalayanlarla, möhtəkirlik edənlər bir-birinə zidd olan tərəflərdir.
Məzənnələrin dəyişməsi ilə əlaqədar olan valyuta risklərinin sığortalanması hər hansı bir valyuta ilə nə xalis aktivlərin, nə də xalis passivlərin olmasına yol verilməmə-sinə yönəldilən fəaliyyət deməkdir. Maliyyə dairələrində bunu "xarici valyutanın açıq vəziyyətinin ləğv edilməsi" kimi də səciyyələndirirlər.
Açıq vəziyyətin isə iki növü vardır: 1) Uzun müddətli dövrdə vəziyyət (xarici valyutada netto – aktivlər); 2) Qısa müddətli dövrdə vəziyyət (netto – passivlər). Birinci halda tələb təəhhüddən, ikinci halda isə əksinə, təəhhüd tələbdən çox olur.
Sığortalama normal əməliyyatdır. Çünki xarici tica-rət müqaviləsinin qüvvədə olduğu müddətdə əmtəə ixracı və idxalı sahəsində valyuta itkisinə məruz qalmaqdansa, hər hansı bir məzənnəyə əsaslanmaq, onu bilmək daha vacibdir. Bunu yaxşı başa düşmək üçün aşağıdakı misalı nəzərdən keçirək. Tutaq ki, Ingiltərədən əmtəəni idxal edən amerikalı sahibkar müqavilənin şərtinə görə 3 aydan sonra 1650000 ABŞ dolları ödəməlidir. Ingiltərə funtunun ABŞ dollarına olan cari məzənnəsi 1 GBP=1.6500 dollardırsa deməli, bu məbləğ 1.000.000 funt sterlinqə bərabərdir. Lakin tədiyə müddətində ABŞ dollarının Ingiltərə funtuna olan məzənnəsi 1.5000 bərabər olarsa, onda amerikalı sahibkar 1.100.000 funt sterlinq, başqa sözlə, müqavilə bağlanan vaxt nəzərdə tutulduğundan 10% çox ödəməli olacaqdır. Odur ki, bu riskə məruz qalmamaq üçün amerikalı sahibkar ya müqavilə bağlanan zaman nəqd sövdələşmə üzrə valyuta bazarında mövcud məzənnə ilə həmin məbləğdə ABŞ dolları satın alıb onu Amerika bankında depozitə qoymalı, yaxud da müddətli sövdələşmələr bazarında üç ay müddətinə 1.650.000 məbləğində ABŞ dolları satın alıb, onu Ingiltərə bankında depozitdə saxlamalıdır. Beləliklə, amerikalı sahib-kar yaxşı bilir ki, hər iki variantda üç aydan sonra onun əlində ABŞ dolları ilə müəyyən məbləğdə pul olacaqdır.
Valyuta bazarlarında möhtəkirlik etmək sözün geniş mənasında "uzun" və ya "qısa" dövrlərdə xarici valyutanın vəziyyətinin aşkara çıxarılması deməkdir. Bu zaman valyuta bazarında iştirakçıların fəaliyyəti məzənnənin gələcək dinamikası əsas götürülməklə, şüurlu surətdə müəyyən edilir və qarşıya qoyulan məqsəd əlavə mənfəət əldə etməkdən ibarət olur.
Xarici valyuta ilə möhtəkirlik məqsədilə aparılan əməliyyatların səmərəliliyi bir tərəfdən milli valyuta, digər tərəfdən isə xarici valyuta ilə depozitlər üzrə faiz dərəcələri arasındakı ən yüksək fərqin azaldılmasından asılıdır. Aydın olsun deyə, belə bir misalı nəzərdən keçirək. Tutaq ki, üç aylıq depozit üzrə (il üzrə hesablamaya çevrilməklə) faiz dərəcəsi Ingiltərədə 4%-ə, ABŞ-da isə 6%-ə bərabərdir. Ingiltərəli möhtəkir 1.000.000 funt sterlinq məbləğində pulu Ingiltərədə depozitə qoymaqla üç aydan sonra 1.010.000 funt sterlinq, yaxud da bir funt sterlinqin 1.6500 ABŞ dollarına bərabər olduğu məzənnə ilə həmin pula ABŞ dolları satın alıb onu ABŞ-da depozitə qoymaqla üç aydan sonra 1.674.750 dolların sahibi olur. Əgər üç ay ərzində funt sterlinqlə dollar arasındakı məzənnə dəyişməz qalarsa onda sahibkar üçün ikinci variant daha sərfəli və məqsədəuyğundur. Çünki bu variant, birinci varianta nisbətən 5000 funt sterlinq (1.674.750 $ : 1.6500 $ / GBP = 1015000GBP) çox mənfəət əldə etməyə imkan verir.
Əgər üç ay ərzində funt sterlinqin məzənnəsi 1.5000 dollara qədər aşağı düşərsə, onda ABŞ dollarının satın alın-ması ilə əlaqədar əməliyyat daha çox – 106500 GBP mənfəət əldə etməyə (1.674.750 $ : 1.5000 $/GBP = 1010000GBP) imkan verir. Əksinə olduqda isə bu əməliyyat ciddi itkilərə gətirib çıxara bilər.
Müddətli əməliyyatlar möhtəkirlik üçün daha böyük imkanlar yaradır. Həm də bu əməliyyatlar hətta xüsusi döv-riyyə vəsaitləri olmadıqda belə, mümkündür. Belə ki, müd-dətli müqavilənin vaxtının başa çatmasına bir neçə gün qal-mış, onu banka təqdim etməklə, lazım olan məbləğdə ssuda götürmək olar. Bunu aşağıdakı misalı nəzərdən keçirməklə aydınlaşdıraq. Tutaq ki, hər hansı bir bankın dileri üç ay ərzində nəqd sövdələşmələr üzrə məzənnənin 1.6500$-dən 1.5000$-ə düşəcəyinə əmindir. O, bazarda satmaq üçün cari vəziyyətdə (məqamda) müddətli əmanətlər üzrə mövcud olan 1GBP=1.6000$ məzənnəsi ilə üç ay müddətinə dəyəri 100.000.000$ olan müqavilə bağlamışdır. Əgər dilerin proq-nozu özünü doğrultsa, onda o, müqavilənin vaxtı çatdıqda, bazarda nəqd sövdələşmələr üzrə 1 GBP = 1.5000 $ məzən-nəsi ilə 100.000.000 GBP dəyərində əmtəəni 150.000.000$-ə satın alacaq və dərhal onu üç ay bundan əvvəl bağlanmış müddətli sövdələşmənin 1GBP=1.6000$ məzənnəsi ilə 160.000.000$-ə satmaqla, bir neçə dəqiqə ərzində 10.000.000$ məbləğində xalis mənfəət əldə edəcəkdir. Diler valyuta məzənnəsinin dinamikasında gözlənilən dəyişiklikdə hər hansı bir səhvə yol verdikdə isə böyük məbləğdə zərər çəkə bilər.
Buradan aydın olur ki, müddətli sövdələşmələrin iştirakçıları nəqd sövdələşmələr üzrə məzənnə ilə müddətli sövdələşmələr üzrə məzənnə arasındakı fərq qədər ya mənfəət əldə edir, ya da ziyana düşür.
Müəyyən zaman kəsiyində hər hansı bir valyutanın başqa bir valyutaya olan məzənnəsi onların hər ikisinin di-namikası haqqında mühakimə yürütməyə imkan verir. Məsələn, funt-sterlinqin dollara olan məzənnəsi müəyyən zaman kəsiyində 1 GBP = 1.6500 $-dən 1GBP=1.5000$-ə enmişdirsə, onda ABŞ dollarının Ingiltərə funtuna olan mə-zənnəsinin 1.6000$-dən 1.5000$-ə yüksəldiyini desək, səhv etmərik. Əks qiymət təyinetmədə isə ABŞ dollarının məzən-nəsinin 0,6061-dən 0,6667%-ə yüksəldiyini demək olar.
Hazırda, valyuta məzənnələri, demək olar ki, bütün beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemində "əsəb gərginliyi" yaradan nöqtədir. Çünki valyuta məzənnələri xeyli dərəcədə ayrı-ayrı ölkələrin iqtisadiyyatlarının inkişafını müəyyən edən daxili və xarici amillərdən asılıdır. Odur ki, valyuta məzənnələri dinamikasının qanunauyğunluqlarını dərindən başa düşmək üçün bəzi əsas anlayışları nəzərdən keçirək.
Müasir dövrdə milli pul bazarlarını hərtərəfli öyrən-mədən valyuta məzənnələrini təhlil etmək mümkün deyildir. Çünki, ayrı-ayrı dövlətlərin daxili bazarlarında olan pul kütləsi valyuta məzənnələrinə təsir göstərir.
Pulun tədavül və tədiyə vasitəsi vəzifələrini yerinə yetirdiyi pul bazarında ümumi tələb aparılan sövdələşmələ-rin miqdarından asılıdır. Sövdələşmələrin miqdarı isə bu və ya digər ölkənin ÜMM-nin dinamikası ilə əlaqədardır. Bundan başqa, ÜMM-nin dinamikası ilə pula olan tələb arasındakı əlaqə miqdar pul nəzəriyyəsində başlıca rol oynayır. Buradan da belə bir nəticə hasil olur ki, iqtisadi artım sürətinin və müxtəlif növ aktivlərə olan tələbin yüksək olduğu ölkələrdə valyuta məzənnəsi də yüksək olmalıdır.
Belə bir fərziyyə də vardır ki, iki valyutanın müəyyən nisbətdə mübadiləsinin əsasını alıcılıq qabiliyyətlərindəki bərabərlik təşkil edir. Bu fərziyyə əsasında işlənib hazır-lanmış alıcılıq qabiliyyətlərindəki bərabərlik nəzəriyyəsi valyuta məzənnələrinin dinamikasının həmin ölkədə qiymətlərin dəyişməsi ilə sıx bağlı olduğunu göstərir.
Yəni:
P1 = r ∙ P2 və ya r = P1 : P2
Burada: “r”–valyuta məzənnəsi, P1 və P2–nəzərdən keçirilən ölkələrdə qiymətlərin səviyyəsi deməkdir.
Bu nəzəriyyə belə bir fərziyyə əsasında hazırlanmış-dır ki, beynəlxalq ticarətdə əsas məhsulların qiymətlərindəki fərq yox olub getdiyinə görə bütün ölkələrdə belə əmtəələrin eyni bir valyuta ilə hesablanan qiymətləri təqribən bir-birinə bərabər olmalıdır. Məsələn, tutaq ki, 1GBP=1.5000 $– məzənnəsi ilə eyni "nəsildən" olan kompüterin bir ədədinin qiyməti Ingiltərədə 1000 funt-sterlinqə, ABŞ-da isə 2000 dollara bərabərdir. Belə olduqda Ingiltərə şirkətləri ABŞ-a kompüter ixracını artırırlar. Bu, ABŞ-da həm idxalın, həm də təklifin artmasına və qiymətlərin Ingiltərədəki qiymət-lərin səviyyəsinə, yəni 15000 $-ə düşməsinə gətirib çıxarır. Ingiltərədən ixrac, ABŞ-da isə idxal edənlərin fəaliyyəti funt sterlinqə olan tələbi artırır. Bu isə öz növbəsində funt sterlinqin məzənnəsinin yüksəlməsinə (məsələn, deyək ki, 1GBP=1.6500$) səbəb olur. Bütün bunların nəticəsində ABŞ-da kompüterin qiyməti tarazlıq qiymətindən bir qədər yüksək olur.
Lakin bütün əmtəələr, xüsusilə də xidmətlər üzrə bu cür tarazlaşma mexanizmi fəaliyyət göstərə bilməz. Bu sözlər daha çox daşınmaz əmlaka aiddir. Belə ki, ayrı-ayrı ölkələrdə daşınmaz əmlakın qiyməti həmin ölkələrdəki valyuta məzənnələri nəzərə alınmaqla hesablandıqda bir-birindən fərqlənə bilər. Başqa bir misal. Vəsaitə qənaət et-mək məqsədilə, heç vaxt baş qırxdırmaq, yaxud da restoran-da nahar etmək üçün bir ölkədən başqa ölkəyə getməzlər. Bunun üçün sadəcə olaraq, yaşayış yerini dəyişdirmək daha məqsədəuyğundur. Gətirilən bu misallar bütün əmtəə və xidmətlər üçün eyni tarazlaşma mexanizminin olmadığını göstərir. Valyuta məzənnələrinə təsir edən amillərdən biri də onun özünün dinamikası ilə ölkənin ticarət balansı arasındakı qarşılıqlı əlaqədir1.
Valyuta məzənnəsi ilə ticarət balansı arasında əks əlaqə vardır. Ticarət balansının pisləşməsi, yəni idxalın ixracdan çox olmasının artması ölkənin xarici bazarlarda daha çox pul «xərclədiyini» göstərir. Bu da milli valyuta üzrə təklifin, xarici valyuta üzrə isə tələbin artmasına gətirib çıxarır. Bunun nəticəsində milli valyutanın məzənnəsi aşağı düşür. Ixrac idxaldan çox, yəni ticarət balansının qalığı müsbət işarəli olduqda isə əksinə, milli valyutanın məzən-nəsinin yüksəlməsi meyli özünü göstərir.
Məlum olduğu kimi, milli valyutanın məzənnəsinin aşağı düşməsi ixracın artması, idxalın isə azalması üçün sti-mul yaradır. Məsələn, üç ay ərzində ABŞ dollarının Ingiltə-rə funt-sterlinqinə olan məzənnəsi 1.5000$-dən 1.6500$-ə düşdükdə, əmtəə ixrac edənlər 3 ay bundan əvvəlkinə nisbə-tən 10% çox mənfəət əldə edir, Ingiltərədən əmtəə idxal edənlər isə 10% artıq ödəyirlər. Valyuta məzənnəsinin bu cür dəyişməsi ixracın artmasına və idxalın azalmasına şərait yaradır. Başqa sözlə, bu, ticarət balansındakı mənfi qalığın azalmasına və nəticədə tamamilə yox olmasına, müsbət qalı-ğın isə əmələ gəlməsi və artmasına səbəb olur. Milli valyu-tanın məzənnəsi yüksəldikdə hər şey tərsinə cərəyan edir.
Valyuta məzənnəsinə təsir edən amillərdən biri də fa-iz dərəcələrinin dəyişdirilməsidir. Burada asılılıq göz qaba-ğındadır. Belə ki, Ingiltərəyə nisbətən ABŞ-da faiz dərəcəsi-nin yüksək olması, digər şərtlər sabit qalmaqla investorlar üçün dolları daha cazibədar edir, onlar öz aktivlərini "dollar depozitində" yerləşdirməyə çalışırlar. Bunun nəticəsində valyuta bazarında dollara olan tələb artdığına görə onun məzənnəsi yüksəlir. Əksinə, ABŞ-da faiz dərəcəsi aşağı düşdükdə, dolların məzənnəsinin aşağı düşməsi meyli özünü göstərir. Lakin faiz dərəcəsinin valyutanın məzənnəsinə təsi-rini aydınlaşdırarkən nəzərə almaq lazımdır ki, bu qanu-nauyğunluq nominal faiz dərəcəsi üçün yox, real faiz dərəcəsi üçün (yəni ölkədə inflyasiyanın sürəti nəzərə alınmadan) doğrudur.
Dostları ilə paylaş: |