Fakulteti "falsafa" fanidan mustaqil ish mavzu: islomning vujudga kelishi va tarqalishi

Kalom ilmi. «Kalom» so‘zi arab tilida gap, suhbat, til, so‘zlashuv, nutq va bayon ma’nolarini anglatadi. Istilohiy ma’noda esa, musulmon kishining e’tiqodi, aqidasi va dunyoqarashini belgilab beradigan ta’limotga aytiladi. Boshqacha aytganda, balog‘atga etgan kishining e’tiqodi, imon keltirishi, islom dinining talablari shaklida tasdiqlashi shar’iy e’tiqodiy hukmlarga aytiladi. Islom ta’limoti bo‘yicha barcha payg‘ambarlarning Allohga imon keltirishga da’vatlari eng asosiy vazifalari deb qaralgan. Shunday bo‘lsa-da, ularning tutgan shariat yo‘llari turlicha bo‘lganini alohida ta’kidlash kerak.
Bir qator olimlar «Tavhid» ilmida Allohning yagonaligini va Uning sifatlarini o‘rganishga e’tibor beriladi. Bu ilm asosida Alloh taoloni yakkayu yagona deb bilib, Uning sifatlarini sharhlab tushuntirishga ko‘proq ahamiyat beriladi. Zero, musulmon kishi aqida borasida o‘ziga zarur bo‘lgan dastlabki bilimga ega bo‘lishi kerak. Bu dastlabki ilm Alloh taoloning vahdoniyati, ya’ni yakkayu yagonaligiga imon keltirish va uni o‘rganishdan iborat. Yana bu atama «kalom ilmi» deb yuritiladi. Islom diniga oid manbalarda uni aqida ilmining eng mashhur nomlaridan biri sifatida keltiriladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, kalom ilmining vazifasi: a) diniy e’tiqodlarni qat’iy dalillar bilan isbotlash va ular haqidagi shubha hamda gumonlarni rad qilish;
b) insonni aqidada oddiy taqlidchi bo‘lishdan har bir e’tiqodga hujjat keltira
olish darajasiga ko‘tarish;
v) islomning sof e’tiqodlarini adashgan zalolat ahlining shubha va
gumonlaridan himoya qilish.
Tasavvuf (sufizm ta’limoti) va tariqatlari
Tasavvuf islomdagi diniy falsafiy oqim bo‘lib, 8 asrlarda arab mamlakatlarida paydo bo‘lgan. Tasavvufning asosiy moщiyati inson va uning xudoga munosabatidir. Xudo vasliga etishishning 4- bosqichi bo‘lib, ular shariat, tariqat, ma’rifat va щaqiqat bosqichlaridir. So‘fiy ana shu bosqichlarni bosib o‘tib щaqiqatga ya’ni Xudo vasliga etishishni tar\ib qiladi. Tasavvufning nazariy va amaliy tomonlari mavjud bo‘lib, Xudo vasliga botiniy yo‘l bilan, ishroq orqali amalga oshiriladi. Bu ta’limotni qonun qoidalarini o‘sha davrda an’anaviy tus olgan pir va murid orqali amalga oshiriladi. Ya’ni ustoz shogirdiga bu yo‘lning qonun qoidalarini o‘rgatadi.
Tasavvuf, «islom aqidalari, qonun va qoidalarni qayta taщlil qilish imkoniyatlarini vujudga keltirdi. O‘z navbatida, tasavvuf o‘rta asr musulmon falsafasida xurfikrlilikning ko‘rinishi sifatida щam namoyon bo‘ldi».²³
Tasavvufni shakllantirish va rivojlantirishda o‘rta asr allomalari Ahmad Yassaviy (vaf 11660, Najmiddin Kubro (1145-1221), Aziziddin Nasafiy (12 asr boshlarida yashagan), Bahouddin Naqshband (1318-1389), Xoja Axrorlarning (1404-1490) xizmatlari beqiyos bo‘ldi.
Tarixiy burilishlar mafkurasini belgilab bergan dinlar insoniyat taraqqiyotining muayyan bosqichida ma’naviy-ruhiy zarurat, ehtiyoj sifatida paydo bo‘lgan. Ayni paytda tasavvuf demokratiyaga izn bergani, inson qalbi va ruhiyatini nishonga olgani, jaholatga va xudbinlikka qarshi, ahloqiy poklikni tar\ib qilgani sababli mohiyatan ilm va ijod ahliga yaqin edi. Ikkinchidan, tasavvuf islom bag‘rida nish urib Qur’on va xadisdan oziqlangan xolda aqidaparastlikka, mutaassibchilikka, tabaqachilikka qarshi halq noroziligini ifodalab keldi. Tasavvuf dastlab zohidlik ko‘rinishida namoyon bo‘ldi. Ma’lumki, xalifa Usmon davrida amaldorlarning mol-dunyo to‘plashga xirs qo‘yishi yanada avj olishi, islom diniga e’tiqod qo‘ygan kishilarning noroziligiga sabab bo‘ldi. Islom axloqiga xos an’analardan chekinish boshlandi. Bir guruh kishilar bunday ahloqsizliklarga qarshi norozilik sifatida tarkidunyochilik qilib o‘z yurtlaridan chiqib keta boshladilar. Tarkidunyo qilgan qalandar-darveshlar ijtimoiy hayotdan chetlashib, uzluksiz toat ibodat qilib, dunyo lazzatlaridan voz kechdilar. Xudo vasliga etishni maqsad qilib, uni tar\ibot tashviqot qila boshladilar.
So‘fiylarning yagona istagi xudo vasliga etishishdir. Shulardan Mashhur so‘fiy ayol Robiya Adviya (714-801) shunday deydi: «Ey Parvardigorim, ey Yori aziz, agar jannating ta’masida toat qiladiga bo‘lsam, jannatingdan benasib et. Agar do‘zaxingdan qo‘rqib ibodat qiladigan bo‘lsam, meni do‘zax o‘tida kuydir-ming-ming roziman. Ammo sening jamolingni deb tunlarni bedor o‘tkazar ekanman yolvoraman meni jamolingdan mahrum etma!».¹
Demak, so‘fiylar Qur’oni Karim oyatlari ustida chuqur fikr yuritish, kechalari ibodatlar bilan bedor o‘tkazish, kunduzlari ro‘za tutish, hayot lazzatlaridan voz kechishi, gunohdan saqlanishi, o‘zini Alloh ihtiyoriga topshirishi bilan ajralib turadi. Ayniqsa, muqaddas matnlarga so‘zma-so‘z itoat qilishdan farqli o‘raroq, insonga asosiy ob’ekt sifatida qaraydi. Shaxsiy kechinmalariga e’tibor bilan qarab, diniy xaqiqatlarni chuqur xis qilish asosiy xususiyatlaridan edi.
G‘azzoliy nazarida oliy darajadagi mustahkam iymon so‘fiy iymonidir, shuning uchun fano yo‘lidagi beintiho ishqni islomning zaruriy ruknlaridan hisoblamoq kerak. Imom G‘azzoliy o‘zining «Eh’yo ul ulum vad din» (Diniy ilmlarning qayta tirilishi) va «Kimyoi saodat» (Saodat kimyosi) nomli kitoblarida tasavvufni islom ilmlarining tarkibiy qismi sifatida chuqur o‘rgangan, tariqatni odam axloqini poklovchi va halok etuvchi xislatlardan qutqaruvchi yo‘l deb ko‘tsatadi.

китоб)-Т.: 1998, 65 б.
¹ Жумабоев Й. Ғзбекистонда фалсафа ва ахлоқий фикрлар тараққиёти тарихидан. Т. «Ўқитувчи»-1997, 47 б.
Uyg‘onish davrining etuk mutafakkiri Alisher Navoiy ham barkamol insonni Xudo darajasiga ko‘taradi. Uning asarlarida insonning ruhiy ma’naviy kamolotga etish jaroyoni har tomonlama tahlil qilinadi.

1. 
   Xadislar - Qur’ondan keyingi mo‘tabar manba.
   
2. 
   Xadislarda ma’naviyat, axloq-odob, mehr-oqibat masalalari.
   
3. 
   Islom ta’limotida oila muqaddasligi.
   
4. 
   Yer-xotinning bir-biriga nisbatan xuquq va burchlari.