16
H.Dizdaroğlunun cümlə haqqında söylədiyi fikirləri saf-çürük etdikdə məlum olur
ki, müəllif Azərbaycan dilindən fərqli tədqiqat obyekti seçilmişdir.
Onun sadə cümləyə olan münasibəti, yuxarıda verilmiş izahatlar, heç də sadə
cümlə problemini elmi cəhətdən hərtərəfli aydınlaşdırmır. O sadəcə türk dilində, belə
bir cümlənin varlığımı geniş izah etmişdir.
Türk dilçilərinin sadə cümlə haqqındakı fikirlərindən görünür ki, onların
əksəriyyəti yalnız bir hökmü ifadə edən və bir xəbərdən ibarət olan cümlələri sadə
cümlə hesab edilirdi.
Sadə cümlənin əsasını müstəqil sintaktik vəzifələri sözlər və birləşmələr təşkil
edir (12-50-51).
Azərbaycan dilinə müraciət etdikdə oradakı təktərkibli qeyri-müəyyən şəxsli,
ümumi şəxsli, şəxssiz, söz cümləni, adlıq (müəlliflərin bəziləri bu bölgüyə müəyyən
şəxsli, vokativ cümlələri daxil edirllər) formal cəhətdən başqa dillərdə olan belə
cümlələrə oxşaya bilər.
Son zamanlar türkologiyada sadə cümlənin bir sıra konkret məsələləri ilə yanaşı ,
nəzəri problemləri də tədqiq edilmişdir. Sadə cümlələrin nəzəri məsələlərinə dair
aparılmış tədqiqat sırasında N.K.Dimitryevin “Детали простого предложения”, N.A.
Baskakovun “Предложение и словсочетание в тюркских языках”, “Структура
простого предложения в тюркских языках” və başqalarını göstərmək olar.
Müasir türk və Azərbaycan dillərində sadə geniş cümlələr- öz komponentlərinin-
baş və ikinci dərəcəli üzvlərinin ardıcıllıq sırası ilə fərqlənən quruluşu modelləri,
həmçinin inversiya modelləri vardır.
Sadə geniş cümlələrin öyrənilməsi bir neçə baxımdan əhəmiyyətlidir. Sadə cümlə
sistemindəki təsnifata aydınlıq gətirir və sadə cümlənin tədrisində özünü göstərən
dolaşıqlığı aradan qaldırmağa kömək edir.
Tərkibində təşkiledici üzvlərlə yanaşı, təyinedici üzvlərdən biri və ya hamısı iştirak
edən cümlələr sadə geniş cümlə adlanır. Sadə cümləni genişləndirən ikinci dərəcəli cümlə
üzvlərinin əlaqəsi sadə geniş modellərinin rəngarəngliyini meydana çıxarır.
Türk və Azərbaycan dillərində bəzi sadə cümlələr vardır ki,
quruluşca sadə olsa da
məzmuna görə mürəkkəbləşir. Sadə cümlənin məzmununa görə mürəkkəbləşməsi
bütövlükdə türk dillərinin hamısına aiddir.
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
1.
Atabey Neşe, Özel Sevgi, Ayper Cam. Türkiye Türkçesinin Sözdizimi, Ankara,
1981
2.
Banguoğlu Tahsin. Türkçenin Grameri, Ankara, 1990
3.
Dizdaroğlu Hikmet. Tümce Bilgisi, Ankara, 1976
4.
M.Ergin.
Türk Dilbilgisi, İstanbul, 1993
5.
Gencan Tahir Nejat “Dilbilgisi”, İstanbul, 1975
6.
Prof. Dr.Hatiboğlu Vecihe. Türkçenin Sözdizimi, Ankara, 1972
7.
Özdemir Emin. Cümle Kalıpları,
Türk Dili, sayı,184, ocak, 1967
8.
Abdullayeva. N. Sadə cümlə,1979
9.
Kazımov.Q.Ş.
Müasir Azərbaycan Dili, Sintaksis, Bakı, 2000
10.
R.Ə.Rüstəmov. Türk dilinin sintaksisi. Bakı, “Nurlan” 2009
Рустамов Р.А.
О простых предложениях в азербайджанском и турецком языках
17
РЕЗЮМЕ
В статье исследуются теоретические вопросы, связанные с проблематикой
простого предложения; описание предложения как функциональной единицы
языка; описание предикативной структуры предложения с позиций логики
отношений; выявление видов и способов конструктивно-синтаксических связей
слов в предложении, а также описание структурно-семантических моделей
простых предложений азербайджанского и турецкого языков.
Ключевые слова: синтаксис, простое предложение, односоставное предло-
жение, неопределенно-личное предложение, безличное предложение, слово-
предложение
R.A. Rustamov
About simple sentences in Azerbaijani and Turkish
SUMMARY
The article deals with the theoretical issues related to the problems of a simple
sentence; description of the sentence as a functional unit of language; description of the
predicative structure of the sentence from the standpoint of the logic of relations;
identification of types and methods of structural and syntactic relationships of words in
a sentence, as well as the structural and semantic models of simple sentences of the
Azerbaijani and Turkish languages.
Keywords: syntax,
simple sentence, types of simple sentences.
18
f.ü.f.d., dos.C. R. RÜSTƏMOVA
MÜASİR TÜRK ƏDƏBİ DİLİNDƏ QOŞMALARIN
LEKSİK-SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Açar sözlər: morfologiya, köməkçi nitq hissələri, qoşmaların leksik-semantik
xüsusiyyətləri
Köməkçi nitq hissələrini əsas nitq hissələrindən fərqləndirən amillərdən birincisi,
köməkçi sözlərin real leksik məzmundan məhrum olmasıdır. Köməkçi nitq hissələri
əsas nitq hissələrindən fərqli olaraq suala cavab vermir, morfoloji cəhətdən dəyişmir,
cümlə üzvü də ola bilmir.
Zaman-zaman aparılan tədqiqat işləri, formalaşmış elmi fikirlər bir daha sübut
edir ki, sözlərin real leksik məzmundan məhrum olmaları, onları köməkçi nitq hissələri
adlandırmağa əsas verir. Mövcud türk dillərinin lüğət tərkibi, leksik-qrammatik
əlamətlər əsasında bir neçə nitq hissəsinə bölünür. Bu nitq hissələrinin müstəqil cümlə
üzvü kimi işlənib işlənə bilməməsinə görə iki əsas və köməkçi qrupda birləşdirilir. Türk
dillərində köməkçi nitq hissələri ilə bağlı mübahisəli məsələlər demək olar ki, son
zamanlar öz həllini tapmaqdadır. Məlumdur ki, tarixən müstəqil mənalı sözlər olmuş,
dilin keçirdiyi tarixi inkişaf mərhələlərində öz müstəqilliklərini ya qismən və ya
tamamilə itirərək köməkçi nitq hissəsi adlandırılmışdır. Beləliklə, bu nitq hissəsi ya söz,
söz birləşmələri, yaxud da cümlələr arasında müxtəlif sintaktik əlaqə, münasibət, söz və
cümlələrə məna çalarlıqları verməyə xidmət edir. Müstəqil mənadan məhrum olan
köməkçi nitq hissələri, söz düzəltmə və cümlə üzvi olmaq funksiyalarından da
məhrumdur. Yəni köməkçi nitq hissələri, əsas nitq hissələri kimi çıxış edə bilmir.
Buraya ədat, bağlayıcı, qoşma və modal sözlər daxildir.
Dilçilikdə uzun müddət mübahisəli görünən köməkçi nitq hissələri, onların
tərkibinə hansı kateqoriyaların daxil olması məsələsi tədricən öz həllini tapmaqdadır.
Məlumdur ki, müasir türk ədəbi dilində və eləcə də türk dillərində qoşmalar uzun
müddət öz həllini tapmamışdı. Bunun əsas səbəbi kimi qeyd edə bilərik ki, dilçi
alimlərin böyük əksəriyyəti köməkçi nitq hissələrinin təsnifatında semantik cəhətinə
üstünlük verərək qəbul etmişlər.
Yadda saxlamaq lazımdır ki, qoşmalar sözlər və söz birləşmələri arasında
müxtəlif sintaktik münasibətləri əks etdirən sözlərdir.Müasir türk dilinin qrammatik
quruluşunda qoşmalar xüsusi yer tutur.İltisaqi dillərdən biri kimi türk dilində qoşmalar
çox inkişaf etmişdir.Qoşmalar qrammatik cəhətdən dəyişməyərək adlardan sonra gəlib
əşya ilə hərəkət və ya əşya ilə əşya arasında müəyyən münasibət bildirən və qrammatik
əlaqə yaradan, leksik məna daşımayan köməkçi nitq hissəsidir.
J. Deni iri həcmli tədqiqat əsəri olan “Türk dili qrameri” kitabında qeyd edir ki,
şəkilçilərin bir qismi, bəzən də zərflərə aid olan sözlər qoşmalara daxil olmalıdır
J.Deni türk dilində qoşmalardan “ İlgeçler” adı altında bəhs etmiş, hər bir qoşmanın
semantik-struktur və funksional cəhətlərindən ətraflı söz açmışdır.(7, s.601)
Lakin J.Deni həm əsas, həm də köməkçi nitq hissəsi kimi işlənən qoşmalardan,
keçid səciyyəli sözlərdən ayrıca bəhs etməmişdir. Türkiyədə nəşr edilən bir çox
qrammatika kitablarında da qoşmalar əsasən ötəri şəkildə araşdırılmışdır, qoşmalarla
nəticədə qoşmalarla digər köməkçi nitq hissələrinin, eləcə də əsas nitq hissələri ilə
qoşmaların qarşılıqlı əlaqələri mübahisəli həll olunmuşdur.
F. Zeynalov haqlı olaraq qeyd edir ki, nitq hissələrinin təsnifatındakı problemlər
tam həll olunmamışdır.
( 1, s. 68 )
Göründüyü kimi qoşmaların tədqiqi nitq hissələrinin təsnifatı problemləri ilə
birbaşa əlaqədardır.Məsələn, alt, üst,üzere tipli sözlərin isim
və ya köməkçi ad olduğunu