68
SUMMARY
This article is called “
A woman's place in an ancient Turks society and her
image in the pre-Islamic Turkish literature”. As the name implies, this article examines
the role of Turkish women in ancient society, her rights and duties as a mother, wife,
and a woman. To this end it has been analyzed literary monuments of ancient bales and,
based on revealed its position in society and attitudes of members of society .
Key words: legends, ancient
Turkish legends,
turkish woman
РЕЗЮМЕ
Данная статья называется «Место женщины в древнетюрком обществе и ее
образ в Доисламской тюркской литературе». Как и видно из названия, в данной
статье рассматривается роль тюркской женщины в древнем обществе, ее права и
обязанности как матери, жены, и просто женщины. С этой целью были
проанализированы литературные памятники древних тюков и на их основе
выявлено ее положение в обществе и отношение к ней членов общества.
Ключевые слова: легенды (дестаны), древнетюркские легенды, тюркская
женщина.
70
4.
Alternativ bağlayıcılar. Belə şərti qrupa “bir, bir...bir, bazen...bazen”
bağlayıcılarnıı daxil etmək olar.
5.
Qüvvətləndirmə bağlayıcıları. Bu qrupa “de, hatta, üstelik, zaten, kaldı ki,
nasıl ki” şərti bağlayıcılarını daxil etmək olar.
6.
Aydınlaşdırma bağlayıcıları. Bu qrupa şərti olaraq “yani, demek ki, daha
doğrusu” bağlayıcılarını daxil etmək olar.
7.
Güzəşt bağlayıcıları. Həmin qrupa “gerçekten, nitekim, halbuki, oysa” kimi
bağlayıcıları daxil etmək olar.
8.
Səbəb bağlayıcıları. Bu qrupa “çünkü, zira, ki, bu sebeple, bundan dolayı,
bunun için” bağlayıcıları aiddir.
9.
Ardıcıllıq bağlayıcıları. Həmin şərti qrupa “buna göre, bundan dolayı, bunun
üzerine,
bunun için,
bu sebeple, o zaman, şimdi” kimi bağlayıcılarıni şamil etmək olar.
10.
Məqsəd bağlayıcıları. Şərti olaraq bu qrupa “-taki,diye, için, tek, ki, kim, yeter
ki” bağlayıcılarını daxil edə bilərik.
11.
Şərt bağlayıcıları. Həmin qrupa “eğer, şayet, yoksa, illa,
o takdirde, aksi halde”
bağlayıcılarını şamil etmək olar [3, s.170].
Xalis bağlayıcılar
Bağlayıcıların türk dillərində yad dillərin təsiri ilə yaranmış kateqoriya olma
fikrini təkzib edən tanınmış türkoloq F. Zeynalov yazır ki, “bu fikri türk dillərinin
hazırkı dövrü barədə söyləmək düzgün olmaz, çünki müasir türk dillərinin hamısı indi
bağlayıcılarla zəngindir. Bu bağlayıcıların bir qismi əgər başqa dillərdən hazır alınıbsa,
böyük əksəriyyəti türk dillərinin öz leksik bazası əsasında yaranmışdır. Bu özünü başqa
nitq hissələrinin bağlayıcı vəzifəsində sabitləşməsində xüsusilə göstərməkdədir”.
Müasir Azərbaycan və Türk dillərində işlədilən xalis bağlayıcılar bunlardır:
Azərbaycan dilində: və, həm, ya, ki, amma, ancaq, fəqət, yaxud, çünkü, yoxsa,
zira, təki, yəni.
Türk dilində: ve, hem, ya, ki, kah, ama, ancak, lakin, fakat, yahut, çünkü,
yoksa,zira.
“Və” bağlayıcısı.
Müasir türk dillərinin oğuz qrupunda geniş yayılmış ərəb mənşəli “və” bağlayıcısı
söz, söz birləşməsi, tabesiz mürəkkəb cümlələri bir birinə bağlamağa xidmət edir. Bu
bağlayıcı müasir türk dillərində – Azərbaycan (və), Türk (ve), Uyğur (və), Türkmən
(ve), Özbək (va) dillərində müşahidə edilir. Bu bağlayıcı müasir ədəbi dildə ən çox
işlənən bağlayıcıdır.
Birləşdirmə vəzifəsini ifa edən “və” bağlayıcısından başqa, müasir oğuz qrupu
türk dillərində bu vəzifədə “həm, həm də, da/də, bir də” bağlayıcıları da geniş sürətdə
işlənilir.
“Ve” bağlayıcısı müasir türk ədəbi dilində də çox işlənən bağlayıcılardan biri
olub, soz birləşməsi və cümlələr arasında tabesizlik əlaqəsi yaratmağa xidmət edir.
Tanınmış türkoloq R. Rüstəmov yazır ki, “ bu bağlayıcı qrammatik mənasına görə
birləşdirmə bağlayıcısıdır və müasir türk dilində aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir: a)
söz birləşmələri arasında birləşdirmə vəzifəsində işlənir; b)tabesiz mürəkkəb cümlənin
komponentlərini bir-birinə bağlayan qrammatik vasitə kimi işlənir; c) cümlənin həmcins
üzvləri arasında əlaqə yaratmağa xidmət edir; ç) cümlənin əvvəlində işlənərək mətndə
situativ əlaqə yaradır və cümlənin
aktual üzvlənməsinə, ekspressivliyə yardım edir” [4].
“Və” bağlayıcısı bir çox hallarda bağladığı söz və cümlələrin birini daha çox
nəzərə çatdırmaq vəzifəsini ifa edir. Məsələn:
Cünkü müphem bir his bana, kim olursa olsun bir insanı tamamen gördükten ve
gördüklerini kendinden saklamadıktan sonra, ona hiçbir zaman büsbütün yaklaşılma-
yacağımı fısıldıyordu.(S. Ali )