- 46 -
ERMƏNİ SAXTAKARLIĞI. YALAN ÜZƏRİNDƏ QURULAN TARİX
tarix ədəbiyyatında yer almışdır. Halbuki, şəhərin adı tarixi əsərlərdə fərqli
şəkillərdə tələffüz olunur. Məsələn, erməni salnaməçisi Movses Xorenatsinin
“Tarix” kitabının 1841-ci ildə Fransada nəşr
olunmuş nüsxəsinin orijinal
mətnində şəhərin adı Դուին
şəklində qeyd olunmuşdur.
46
Bu da günümüzdəki
şərqi ermənicə tələffüz edildikdə
Douin/
Dowin şəklində oxunur. Lakin
mətnin fransızca tərcüməsində şəhərin adı
Touin
şəklində yazılmışdır.
47
Çünki
-Դ hərfi şərqi ermənicədə
-d kimi oxunduğu halda, qərbi ermənicədə -
t kimi
tələffüz edilir. XIII əsr erməni salnaməçisi Vardapet Vardan Areveltsinin “Tarix”
adlı əsərinin Mkrtıç Emin
(Nikita Osipoviç, 1815-1890, həm də Rus çarının gizli
müşaviri) tərəfindən edilmiş rusca tərcüməsində isə şəhərin adı
bir yerdə Duin
şəklində tələffüz olunur: “
Pars çarı Hörmüzdün hakimiyyətinin ikinci və
Konstansinin səkkizinci ilində taxta keçən bizim Xosrov öz ölkəsində 9
il padşahlıq elədi. O, “
təpə” anlamını verən Duin şəhərini qurdu, oraya
Artaşat şəhərinin əhalisini onların razılığı ilə köçürdü və özünə saray
tikdirdi”.
48
Lakin həmin əsərin digər hissələrində şəhərin adı bir neçə dəfə
Devin
(Tevin) şəklində də qeyd olunmuşdur: “
Sembat (Smbat) padşahın izni ilə öz
torpağına baxmaq üçün yola çıxdı. Devinə gəldikdən sonra isə müqəddəs
Vardan tərəfindən taxtadan tikilmiş müqəddəs Qriqori adına kilsəni
yenidən inşa etdi...”
49
; “
1178-ci ildə müqəddəs xaçın gücü ilə Yerusəlim
(Qüds) kralı öz 300 cəngavərinin başında 140 minlik ordusu ilə Yerusəlimi
almağa gəlmiş Səlahəddini (Səlahəddin Əyyubi) darmadağın etdi. Onun
(Səlahəddinin) ilk adı “Usuyt” idi. Devinli bədbəxt Əyyubun oğlu idi.
Şöhrət qazandıqdan sonra isə Səlahəddin, yəni “
dinin barışı” kimi ad
qazandı...”.
50
Bəllidir ki, bir tarixi salnamənin içində şəhərin adı bir necə cür tələffüz
olunursa, bu da müxtəlif
dövrlərdə əsərin üzünü köçürən, onu redaktə edən
katiblərin fərqli tələffüzləri ilə əlaqədardır. Məsələn, Vardanın yuxarıda adı
çəkilən əsərinin qrabarca Venesiya nüsxəsində şəhərin adı bütün hallarda
Դուին
(Dowin/Towin)
şəklində qeyd olunmuşdu.
51
Görünür, Venesiya
nüsxəsinin tərtibatçıları şəhərin adının vahid transkripsiyası barədə ortaq qərar
almışdılar. Çünki
Favstos Buzandın (IV-V əsrlər) əsərinin qrabarca Venesiya
46 Moise De Kxorene. Histoire d’Armenie.
Venesiya, 1841. II cild
47 Yenə orada
48 Арвелеци В. Всеобщая история. Москва, 1861, II часть
49 Yenə orada
50 Yenə orada
51 Hawakuan Patmutean Vardanay Vardapeti Lusakaneal, Venesiya, 1862
- 47 -
ERMƏNİ SAXTAKARLIĞI. YALAN ÜZƏRİNDƏ QURULAN TARİX
nüsxəsində də şəhərin adı Դուին (
Dowin/Towin)
şəklində qeyd olunmuşdu.
52
Qeyd edək ki, şəhərin adı yunanca Bizans qaynaqlarında
da müxtəlif
şəkillərdə göstərilir. Və hətta eyni əsərin tərcümələrində belə, şəhərin adının
azacıq da olsa fərqli şəkildə tələffüz olunduğu müşahidə edilir. Məsələn, Bizans-
Roma tarixçisi və salnaməçisi Kayserili Prokopinin
(V-VI əsrlər) külliyyatının
A.Çekalova tərəfindən
ruscaya edilmiş
tərcüməsində şəhərin
adı
Duviy şəklində qeyd
olunmuşdu.
53
Lakin
Prokopinin
Londonda
çap olunmuş yunanca
orijinal mətnində
Δουβιος (Doubios)
kimi
yazılmışdı
54
. Bizans
imperatoru Konstantin
P o r f i r o g e n e t i n
“İmperiyanı idarəetmə”
adlı kitabında isə
şəhərin adı
Τιβι (
Tibi)
şəklində qeyd olunur.
55
Bundan başqa, digər Bizans
qaynaqlarında şəhərin adı
Tibin,
Tibios,
Tibiou,
Tiben kimi də xatırlanır.
Ərəbcə qaynaqlarda şəhərin adı çox zaman
Dəbil şəklində verilir. Lakin islam
aləminin bəzi yazarları onu öz əsərlərində
Dawin/
Duwin şəklində də tələffüz
etmişlər. Digər yazılışlar da mövcud olmuşdu.
Fəzlullah Rəşidəddin
(XIII-
XIV əsrlər) qeyd edir ki, “
Dovin şəhəri Azərbaycan vilayətlərinə aiddir”.
56
Yaqut Həməviyə
(XII-XIII əsrlər) görə isə “
Davin şəhəri Azərbaycanın kənar
hüdudlarında yer almışdır”.
57
Dvin şəhərinin adı əldə olan qaynaqlarda
ilk dəfə Favstos Buzandın qrabarca “Tarix” əsərində çəkilir. Müəllifin Dvin
barədə yazı olan mətnində qeyd edilir ki, “
Metsamor vadisindəki təpə Dvin
adlanır”.
58
Bununla da Favstos müəlliflər arasında şəhərin etimologiyasını
açıqlayan ilk yazardır. Movses Xorenatsinin “Tarix”
əsərində də bu barədə
qeyd vardır: “
Xosrov öz iqamətgahını ormanlıq üzərində (yüksələn) hündür
52 Pawstosi Buzandatswoy Patmutiwn Hayotsi Chors. Venesiya, 1889
53 Прокопий Кесарийский (пер. А. А. Чекаловой). Москва, 1993
54 Procopius Dewing. H.B. (Henry Bronson), 2 cilddə . London, 1882, I cild
55 Constantine Porphyrogenetus. De administrando imperio (by Gy. Moravcsik, R. Jeynkis). Vashington, 1967
56 Рашидаддин Ф.. Сборник летописей (пер. Л. А. Хетагурова). Том I, книга 2. М.-Л. АН СССР, 1952
57 Йакут Ал-Хамави. Му’джам ал-булдан (Сведения об Азербайджане; пер. З.М.Буниятова и П.К.Жузе). Баку,1983
58 Бузанд Ф.История Армении. Академия Наук Армянской ССР. Ереван, 1953
Erməni iddialarına görə Dvin şəhəri belə idi