19
Mada cəmiyyəti tarixinin ilkin konsepsiyasının verilməsinə, Mada dövlətinin
yarandığı dövrdəki tarixi şəraitin göstərilməsinə cəhd edilmişdir. Müəllif ictimai
münasibətlərə xüsusi diqqət yetirir, sülalə tarixini bərpa etməyə cəhd göstərir,
madalıların Aşşur (Assuriya) dövləti ilə mübarizəsinə böyük yer verir, madalıların
mədəniyyət tarixi məsələlərini nəzərdən keçirir. 1956-cı ildə "Azərbaycanın qədim
tarixi üzrə oçerklər" nəşr edilmişdir ki, burada İ.Əliyev madalıların tarixəqədərki və
tarixi məsələlərinə, onların etnogenezinə, İran yaylasının qərb vilayətlərinin ən qədim
sakinlərinin dillərinə, Manna tarixinə xüsusi diqqət yetirir.
50-ci illərin tarix elmində Mada problematikası ilə yanaşı, "Avesta"nın
öyrənilməsinə də müəyyən diqqət yetirilirdi.
50-ci illərin başlanğıcı və ortalarında Azərbaycanın qədim tarixi sahəsində
aparılan tədqiqat işlərinə ümumi qiymət verərkən qeyd etməmək olmaz ki, bu iş
müəyyən dərəcədə birtərəfli aparılırdı; burada Mada tarixi problemlərinə maraq açıq-
aşkar hər şeyi üstələyir ki, bu da Manna, Atropatena və Albaniya tarixi ilə bağlı olan
mövzuları arxa plana çəkmişdi. Tədqiqatçılar Azərbaycanda məskunlaşmış qədim
tayfaların sosial-iqtisadi problemlərini əslində kölgədə qoyaraq, əsasən siyasi tarixlə
məşğul olurdular. Göstərilən dövrün əsərlərində Azərbaycanın qədim sakinlərinin
etnik tarixinin ayrı-ayrı məsələləri hərtərəfli işıqlandırılmamışdır. Eyni zamanda 50-ci
illərin başlanğıcı və ortaları tədqiqat işlərinin yüksək gərginliyi, axtarışlara böyük
həvəslə əlamətdardır. Bu, bizim tarix elmimizin daha da inkişaf etdiyi dövrdür. Bir
çox tarixçi və arxeoloqlarımızın səyi sayəsində Azərbaycanın qədim tarixi Qədim
Şərq ölkələri tarixi çərçivəsinə daxil edilir.
Xarici ölkə alimlərinin tədqiqatları da əhəmiyyətlidir. Arazdan o yandakı
ərazilərdə aparılan qazıntılar rəngarəng və qiymətli materiallar verdi. Burada İran,
ABŞ, İngiltərə, AFR, Yaponiya, Belçika və başqa ölkələrin institutları, arxeoloji
missiyaları tədqiqatlar aparır və öz qazıntılarının materiallarını müntəzəm olaraq çap
etdirirlər.
Yanıqtəpə, Pişdəlitəpə, Dingətəpə, Dəlmətəpə, Dəyləmən, Marlik, Kaluraz,
Həsənlitəpə və b. obyektlərdə aparılmış qazıntılar böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu
qazıntıların materialları C.Barney, M. Van Lun, Y.V.Klays, O.Muskarella,
R.Girşman, L.Vanden Berge, S.Fukay, S.Masuda, T.Sono və b. tərəfindən dərc
edilmişdir.
Mədəni layları e.ə. IV minillikdən islamaqədərki dövrü əhatə edən Həsənlidəki
qazıntılar böyük maraq doğurur. Burada qazıntılar 1956-ci ildən R.Daysonun
rəhbərliyi altında Pensilvaniya Universiteti və İran Arxeologiya İdarəsinin birgə
ekspedisiyası tərəfindən aparılmağa başlanmışdır.
Həsənlinin arxeoloji materialı Cənubi Azərbaycanın qədim tarixinin
öyrənilməsi üçün çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu qazıntılar bizə təpə sakinlərinin
təsərrüfat həyatının müxtəlif sahələri, sənətkarlıq istehsalı, şəhərsalma, incəsənəti və
20
s. haqqında mühakimə yürütmək imkanı verir. Həsənlidə üzərində mifoloji təsvirlər
olan, barəsində çox yazılmış məşhur cam da tapılmışdır.
Marlik və Kalurazdakı qazıntılar, habelə Amlaşdakı təsadüfi tapıntılar maraqlı
materiallar vermişdir.
Marlikdəki qədim qəbiristanlıq 1961-1962-ci illərdə E.O.Negahbanın
rəhbərliyi altında Tehran Universiteti və İran Arxeologiya Xidmətinin ekspedisiyası
tərəfindən qazılmışdır. E.O.Negahban ancaq ilkin hesabat və bir neçə məqalə dərc
etdirmişdir. Materialın məhdudluğuna, habelə mühüm metodik qüsurlara və s.
baxmayaraq, Marlik haqqında indi ümumi təsəvvür əldə etmək mümkündür. Güman
edirlər ki, bu, "Marlik şahlığı"nın şah qəbiristanlığıdır. Nekropolun səciyyəvi
xüsusiyyəti çox zəngin dəfn avadanlığı və basdırılmış atlardan ibarətdir. Qəbiristan
e.ə. II minilliyin sonu - I minilliyin əvvəllərinə aid edilir. Luristan, Türkmənistanın
cənub-qərb vilayətləri və Talış, habelə Şərqi və Mərkəzi Zaqafqaziyada Marlik
materialına oxşar materiallar vardır.
60-cı illərin əvvəllərində Cənubi Azərbaycan ərazisində geniş kəşfiyyat işləri
aparılmağa başlandı. K.Şippmann və V.Klays bu kəşfiyyat işlərinin daimi iştirakçıları
olmuşlar.
Əli Hakiminin rəhbərliyi altında İran Arxeologiya Cəmiyyəti tərəfindən 1967-
ci ildən başlayaraq Kalurazda aşkara çıxarılmış e.ə. II minilliyin sonu - I minilliyin
əvvəllərinə aid olan abidələr antik müəlliflərə görə, Səfidrud çayı vadisində
məskunlaşmış mardlarla bağlıdır. Marlikdə olduğu kimi, burada da basdırılmış at
skeletləri tapılmışdır.
Yapon arxeoloqlarının Deyləməndəki qazıntıları maraqlı material vermişdir. O
cümlədən Şimali Qafqaz və Mingəçevir zonasının alan katakombaları ilə
əlaqələndirilən bir sıra maddi mədəniyyət abidələri olan katakomba qəbirləri aşkara
çıxarılmışdır. Yeri gəlmişkən, alanların Atropatenaya yazılı qaynaqlarda xatırlanan
basqınları zamanına görə N.Eqami və b. tərəfindən dərc olunmuş Deyləmən
katakomba qəbirləri ilə sinxrondur.
Yazılı qaynaqlarda nisbətən yaxşı əks olunmuş Cənubi Azərbaycan
vilayətlərinə Urartu müdaxiləsi son illərdə arxeoloji cəhətdən də qədim qalalar və
digər obyektlərin qazıntıları ilə təsdiq olunmuşdur. Lakin elə həmin qazıntılardan
məlum olur ki, urartuluların Urmiyayanı və qonşu rayonlara soxulması müvəqqəti
olmuşdur. Bu materialların xeyli hissəsi "Arshaeologische Mitteilungen aus Iran"ın
müxtəlif cildlərində nəşr olunmuşdur.
Cənubi Azərbaycanın qərb rayonlarının qədim maddi mədəniyyət abidələrinin
geniş xülasəsi V.Klays tərəfindən verilmişdir.
V.B.Henninq, J.Dümezil, H.V.Beyli, İ.Gerşeviç, M.Mayrhofer, R.Şmit,
M.Boys, A.Videnqren, A.Kammenhuber, J.Düşen-Giyemin, R.Fray, V.İ.Abayev,
M.M.Dyakonov, İ.M.Dyakonov, M.A.Dandamayev, V.Q.Lukonin, E.A.Qrantovski,